Zbliżająca się setna rocznica nadania praw miejskich Gdyni jest okazją do przypomnienia postaci Franciszka Sokoła – wielce zasłużonego dla miasta włodarza. Tak się złożyło, że dokładnie 10 lutego 1933 roku, w rocznicę Zaślubin Polski z Morzem i nadania Gdyni praw miejskich, został on czwartym z kolei i zarazem ostatnim Komisarzem Rządu. Funkcję tę pełnił aż do wybuchu II wojny światowej.

Dzieciństwo i młodość

Franciszek Sokół urodził się 25 grudnia 1890 roku we wsi Cyranka (koło Mielca), w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Jego rodzice, Jan i Anna, uprawiali tam 10-morgowe gospodarstwo rolne. Po ukończeniu pięcioletniej, męskiej Szkoły Ludowej w Mielcu rozpoczął naukę w tamtejszym gimnazjum. Stało się tak dzięki pomocy miejscowego działacza społecznego, Jana Haładeja, który opłacił Sokołowi czesne. Co ciekawe, nauczycielem Sokoła był tam Józef Niemiec, później dyrektor Gimnazjum nr 803 w Gdyni (tradycje tej szkoły i budynek przejęło II Liceum Ogólnokształcące przy ul. Wolności). W 1913 roku, po zdaniu matury podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak przerwał je z powodu wybuchu I wojny światowej.

Okres I wojny światowej

Franciszek Sokół (z lewej) w mundurze Legionów Polskich, fot. nieznany, 1914, (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. MMG/HM/II/3725)

Sokół jeszcze w gimnazjum włączył się w działalność organizacji patriotycznych, wstąpił do „Zarzewia”, Związku Walki Czynnej, następnie Polskich Drużyn Strzeleckich, w których działał już w czasach studenckich. To ukierunkowało jego przyszłość na następne lata. 

Po wybuchu wojny zgłosił się do powstających Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Nie wyruszył co prawda z I Kompanią Kadrową z Oleandrów, ale był jednym z pierwszych, którzy rozpoczęli służbę w Legionach. Brał udział w walkach na froncie wschodnim, między innymi w jednej z największych batalii tego etapu wojny, bitwie pod Krzywopłotami w listopadzie 1914 roku. Późną jesienią 1915 roku, ze względu na chorobę reumatyczną został skierowany do szpitala. Po jego opuszczeniu, do maja 1916 roku, kontynuował studia na uniwersytecie, jednocześnie odbywając służbę jako komendant transportów. Latem skierowano Sokoła do Stacji Zbornej Legionów w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie służył do początków 1918 roku. Służbę zakończył w stopniu podchorążego. Pod koniec wojny pracował w Radzie Głównej Opiekuńczej zajmującej się niesieniem pomocy ofiarom wojny w działającej nieoficjalnie Polskiej Organizacji Wojskowej w rejonie Kutna. To właśnie w tym mieście rozpoczął karierę urzędniczą.

Pierwsze lata pracy w administracji państwowej

Po odzyskaniu niepodległości, już w listopadzie 1918 roku, Sokół pełnił funkcję referenta w Starostwie Powiatowym w Kutnie, Z czasem awansował na stanowisko wicestarosty. Równocześnie  kontynuował studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Pracę dyplomową obronił w 1923 roku. Stopniowo wspinał się po szczeblach kariery. W 1928 roku został starostą w powiecie Nadworna, w województwie stanisławowskim. Tam dał się poznać jako świetny organizator  obdarzony umiejętnością budowania i układania relacji z miejscową ludnością ukraińską. Zorganizował również pomoc finansową dla Hucułów. Jego zasługi zauważono w ministerstwie. W 1932 roku objął funkcję wicewojewody stanisławowskiego. W rezultacie konfliktu z wojewodą Zygmuntem Jagodzińskim odszedł ze stanowiska po kilku miesiącach.

Administracja w Gdyni w latach 1926-1933

W tym samym czasie postępowała rozbudowała portu i miasta Gdyni. Staraniem jej mieszkańców, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 10 lutego 1926 roku, miejscowość uzyskała prawa miejskie. Ordynacja miejska stanowiła, że władzę administracyjną sprawuje Rada Miejska oraz Magistrat. Pierwszy burmistrz Augustyn Krauze pełnił swoje obowiązki aż do odwołania w listopadzie 1928 roku. Później krótko (do kwietnia 1929) zastępował go Hilary Ewert-Krzemieniewski. W 1928 roku minister spraw wewnętrznych ustanowił dla Gdyni dodatkowo specjalnego delegata rządu. Został nim Mieczysław Bilek.

Istotne zmiany w sprawowaniu władzy administracyjnej w Gdyni spowodowały utworzenie 11 stycznia 1929 roku powiatu miejskiego w Gdyni (powiatu grodzkiego) ze starostą na czele. Pierwszym starostą został Władysław Staniszewski, a po nim pułkownik Mieczysław Pożerski. Decyzja ta przyniosła jednak negatywne skutki, gdyż wprowadziła dwutorowość w zarządzaniu, co przy dynamicznym rozwoju miasta i portu było zjawiskiem niekorzystnym.

Dla wyeliminowania tych utrudnień i usprawnienia zarządzania w 1930 roku wprowadzony został w Gdyni nowy ustrój miasta, który polegał na likwidacji Magistratu i starostwa grodzkiego. W ich miejsce utworzony został Komisariat Rządu, który skupiał całą władzę państwową i samorządową. Stojący na czele Komisarz Rządu pełnił obowiązki prezydenta miasta, przewodniczącego Rady Miejskiej i starosty grodzkiego.

Początkowo komisarze rządu zmieniali się jak w kalejdoskopie, co świadczy o tym, że nie było to łatwe stanowisko i nie wszyscy dawali sobie radę z zarządzaniem. Pierwszym komisarzem rządu został Bronisław Biały, drugim Zygmunt Zabierzowski, trzecim Seweryn Czerwiński.

Komisarz Rządu w Gdyni Franciszek Sokół

Franciszek Sokół (siedzi  w środku) z pracownikami Komisariatu Rządu w Gdyni, Morska Agencja Fotograficzna  Gdynia, 22.12.1937 (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. MMG/HM/II/1767)

10 lutego 1933 roku na stanowisko został mianowany Franciszek Sokół, który pełnił swą funkcję aż do wybuchu II wojny światowej. Nie było to proste zadanie, jak sam napisał w wydanych dopiero w 1998 roku wspomnieniach, zatytułowanych Moja Gdynia: „Do Gdyni przeniesiony zostałem karnie – po to, abym się, jak to pospolicie się nazywało – w morzu utopił lub w Gdyni się wykończył”. Początkowo przyjęto go nieprzychylnie, ale wkrótce zyskał sobie sympatię i uznanie. Choć zawodowo była to dla niego w pewnym sensie degradacja, okazał się człowiekiem twardym i pracowitym, a przy tym umiał dobrać sobie kompetentny zespół młodych współpracowników.

Komisarz Franciszek Sokół poświęcił Gdyni ponad siedem lat życia. Za jego kadencji miasto z 48 tysięcy mieszkańców urosło do ponad 120 tysięcy i zyskało oblicze ośrodka wielkomiejskiego. Prawie we wszystkim, co po 1933 roku powstało w Gdyni, miał swój udział. W tym czasie zrealizowano wiele ważnych inwestycji komunalnych, między innymi została rozbudowana sieć komunikacji miejskiej. W latach 1934-1935 wybudowano także Główne Ujęcie Wody dla Gdyni w Rumi, co znacznie ułatwiło zaopatrzenie miasta. Dzięki oddaniu do użytku Miejskiej Hali Targowej, poprawiło się zaopatrzenie rynku w artykuły rolno-spożywcze. Z inicjatywy Sokoła w 1936 roku oddano do użytku Rzeźnię Miejską. Ponadto wielką zasługą Sokoła było niedopuszczenie do upadłości Stoczni Gdyńskiej. Dzięki jego staraniom większościowym udziałowcem zakładu stała się „Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych” w Katowicach, która wykupiła akcje od Stoczni Gdańskiej, niezainteresowanej rozwojem konkurencji.

W 1937 roku Gdynia była szóstym co do wielkości miastem w Polsce. W swojej broszurze z marca 1939 roku Gdynia w służbie Rzeczypospolitej Franciszek Sokółudowodnił, że pieniądze wydane na jej rozwój nie poszły na marne. „Gdynia to najlepszy interes, jaki kiedykolwiek Polska mogła zrobić” – stwierdził.

Lata II wojny światowej

We wrześniu 1939 roku był komisarzem cywilnej obrony Gdyni i Wybrzeża. Zmobilizowany w stopniu porucznika rezerwy, od 13 września walczył na Kępie Oksywskiej. Następnie brał udział w walkach na Helu, gdzie dostał się do niemieckiej niewoli. Początkowo więziony był w obozach dla oficerów, m.in. w Spittalu nad Drawą. Dzielił tam los z innymi obrońcami Wybrzeża. W zbiorach Muzeum Miasta Gdyni znajduje się zdjęcie przedstawiające Sokoła u boku kontradmirała Józefa Unruga i innych oficerów polskich.

Obrońcy Wybrzeża w oflagu XVII C Spittal nad Drawą w Austrii. W centrum stoi k-adm. Józef Unrug, z tyłu po jego prawej stronie Franciszek Sokół, fot. nieznany, 1940 (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. MMG/HM/II/6040)

Jednak Niemcy „wyciągnęli” go z oflagu. Zarzucając mu między innymi zorganizowanie oddziałów kosynierów, poddali go kilkumiesięcznym, brutalnym przesłuchaniom w Gdańsku, a następnie osadzili w pobliskim obozie koncentracyjnym Stutthof. W 1941 roku został przeniesiony do Mauthausen, gdzie doczekał się końca wojny.

Ostatnie lata życia

W czerwcu 1945 roku, przez Krynicę (obecnie Krynicę-Zdrój), gdzie osiadła jego rodzina, wrócił do kraju. Od jesieni wrócił nad morze. Franciszek Sokół zatrudnił się w Delegaturze Rządu dla Spraw Wybrzeża. Jej szef, minister Eugeniusz Kwiatkowski, znał Sokoła z okresu międzywojennego. Dlatego przydzielił mu odpowiedzialną funkcję kierownika Wydziału Odbudowy Miast Portowych, następnie Działu Zagadnień Materiałów i Wyposażenia Technicznego.

Jeszcze przed likwidacją Delegatury, jesienią 1947 roku przeniósł się do Warszawy. Tam podjął pracę w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, gdzie ministrem był Kazimierz Rusinek, przedwojenny działacz PPS w Gdyni i przyjaciel z obozu koncentracyjnego. Sokół pełnił tam funkcję dyrektora Biura Ekonomicznego i wicedyrektora w Departamencie Zatrudnienia. Jednak z biegiem czasu utracił przychylność ówczesnych władz, co spowodowało zwolnienie z pracy w ministerstwie. W 1950 roku pracował już na niższym stanowisku Głównego Inspektora w Urzędzie Pełnomocnika Akcji Robót Rozbiórkowych. Jak pisał Mariusz Kardas w swojej biografii Franciszka Sokoła:„Z tą sama energią, co w poprzednich latach zaczął ściągać cegiełki pochodzące z zrujnowanych miast do odbudowującej się Warszawy”.

Schorowany, starał się o emeryturę, która należała mu się po ukończeniu sześćdziesięciu lat, jednak do końca życia nie udało mu się jej uzyskać. Władze komunistyczne nie zaliczyły mu do stażu lat przepracowanych w II Rzeczypospolitej.

Życie prywatne

Podczas pobytu w Piotrkowie Trybunalskim Franciszek Sokół ożenił się z Lucyną (nie jest znane jej nazwisko panieńskie), z którą wspólnie mieli syna. Jednak małżeństwo nie wytrzymało próby czasu. Para rozwiodła się nieznanych okolicznościach.

Prawdopodobnie chęć powtórnego małżeństwa była powodem zmiany wyznania na ewangelicko-augsburskie. W 1923 roku ożenił się z pochodzącą z rodziny ziemiańskiej Ireną Żółtowską. Jej rodzice byli właścicielami majątku pod Płońskiem. Irena była stomatologiem. Małżeństwo doczekało się trzech synów: Mirosława, Tadeusza i Bogusława.

Ostatnie lata Franciszek Sokół spędził w Krynicy, gdzie zmarł 13 czerwca 1956 roku. Tam też został pochowany. Gdynia uczciła byłego komisarza, nazywając jego imieniem jedną z małych ulic osiedla Za Lasem w Chwarznie. Jest on również patronem Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 4 przy ul. Chwaszczyńskiej 26 w Gdyni.

Wybrana Literatura

Mariusz Kardas, Franciszek Sokół Komisarz Rządu w Gdyni, Pelplin 2002.

Franciszek Sokół, Gdynia w służbie Rzeczypospolitej, Radom 1939.

Franciszek Sokół, Żyłem Gdynią, Gdynia 1998.

Fotografia portretu Franciszka Sokoła autorstwa Inger Borchsenius, fot. nieznany, 1937, (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. MMG/HM/II/2330)