Wychowanie morskie

Morze od dawna fascynowało młodych ludzi, pociągało swym ogromem, tajemniczością i obietnicą przygód. Dlatego dużą rolę w oddziaływaniu na dzieci i młodzież odgrywało wychowanie morskie. Miało ono wzbudzić miłość i przywiązanie do morza i polskiego wybrzeża, zaś długofalowo uświadomić o roli morza w życiu gospodarczym Polski.

            Jedną z organizacji, które wychowanie morskie wprowadziły do swego programu w latach dwudziestych XX wieku był Związek Harcerstwa Polskiego (dalej ZHP), a szczególnie harcerstwo gdyńskie. Wpływ na to miało niewątpliwie nadmorskie położenie miasta i bliskość budowanego portu. Harcerze brali udział w różnego rodzaju imprezach popularyzujących morze i gospodarkę morską, takich jak Święto Morza, a także nawiązywali do morza i tradycji morskich w codziennych pracach drużyny, równocześnie sami nabywali podstawowe umiejętności żeglarskie.

Harcerski Ośrodek Morski

Wyższy poziom szkolenia żeglarskiego zapewniały ośrodki morskie, w których zdobywano uprawnienia do samodzielnego żeglowania. Harcerze z drużyn morskich mogli od 1929 roku korzystać z Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (dalej PUWF i PW) w Jastarni. W 1929 roku szkoliła się tam grupa harcerzy z harcmistrzem Witoldem Bublewskim na czele, a rok później został zorganizowany harcerski kurs morski na jachcie „Junak”, gdzie jednym z wykładowców był znany żeglarz, generał Mariusz Zaruski (1867-1941).

30 maja 1931 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, PUWF i WF oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych zorganizowały w Gdyni Ośrodek Morski, pod nazwą Ośrodek Przysposobienia Morskiego, w którym szkolenie obok członków innych organizacji odbywali również harcerze. Na początku przyznano harcerzom odcinek nabrzeża, baraki i namioty.

Kiedy w 1934 roku zakupiono w Szwecji szkuner Petrea, przemianowany potem na Zawisza Czarny, a także żaglowiec Grażyna (dedykowany głównie harcerkom), możliwe stało się powołanie Harcerskiego Ośrodka Morskiego (dalej HOM) w Gdyni. Ośrodek nie był organizacyjnie związany z Hufcem Morskim w Gdyni, bezpośrednio podlegał KHDŻ przy Komendzie Głównej Harcerzy. Jednak i tak miał duży wpływ na wychowanie morskie harcerzy gdyńskich, ponieważ udzielał im swej bazy i sprzętu żeglarskiego. Coroczne kursy instruktorskie sprzyjały nawiązywaniu kontaktów między wodniakami z całego kraju, co pozwalało na wymianę doświadczeń. W sezonie zimowym skauci z gdyńskich drużyn morskich pełnili wartę w ośrodku.

Zawisza Czarny

Bardziej znanym od Grażyny okazał się zbudowany w 1902 roku szwedzki żaglowiec handlowy Petrea, który po przybyciu do Gdyni otrzymał nazwę Harcerz, bo to właśnie harcerze własnym sumptem dokonali przebudowy i remontu żaglowca. Gdy prace zostały zakończone, nazwę jednostki zmieniono na Zawisza Czarny. Był to pierwszy na świecie żaglowiec należący do organizacji skautowej. Ten trzymasztowy szkuner, o długości 32 m, szerokości 8 m, mógł pomieścić na swoim pokładzie 50 osób.

W 1936 roku podczas Święta Morza został poświęcony, choć w swój pierwszy rejs pełnomorski wypłynął już 29 czerwca 1935 roku. Była to podróż do Kopenhagi, Londynu, Antwerpii i Amsterdamu. Zawisza Czarny był pływającą szkołą żeglarstwa morskiego, kształtującą charaktery młodych, rwących się do pracy na morzu harcerzy. Do wybuchu wojny szkuner, pod dowództwem generała Mariusza Zaruskiego, popłynął w 13 rejsach, odwiedził kilkadziesiąt portów w dziesięciu państwach. Przepłynął ogółem około 11 tys. mil morskich, przeszkolił 654 żeglarzy. W czasie wojny został zarekwirowany przez Niemców, przemianowany na Schwarcer Husar i wykorzystany jako statek szkolny. Odnaleziony na początku 1946 roku, powrócił do Gdyni, gdzie stał na kotwicy do 1948 roku. Ze względu na zbyt wysokie koszty eksploatacji został zatopiony w Zatoce Puckiej, pod Jastarnią.

Negatywy autorstwa Floriana Staszewskiego

W zbiorach Muzeum Miasta Gdyni posiadamy ciekawą dokumentację związaną z żaglowcem – 168 negatywów celuloidowych z podróży Zawiszy Czarnego w latach 1936-1939. Autorem tych zdjęć jest fotografik Florian Staszewski (1913-1988), znany przede wszystkim z pięknych zdjęć powojennych podróży fregaty Dar Pomorza oraz statków Batory i Stefan Batory. Był on etatowym fotografem, który na pokładach transatlantyków przepracował prawie 27 lat. W zbiorach Muzeum posiadamy album z kilkunastoma zdjęciami z podróży Batorego do Nowego Jorku w 1948 roku.

Florian Staszewski był również harcerzem i przedwojennym członkiem załogi żaglowca Zawisza Czarny. Negatywy celuloidowe z przedwojennych podróży tego żaglowca, będące w kolekcji Muzeum, stanowią reporterski zapis z tych podróży. Na fotografiach widzimy dowódcę Mariusza Zaruskiego z młodymi żeglarzami, zdjęcia z podróży szkoleniowych po Bałtyku, m.in. do Visby czy Sztokholmu, a także ćwiczenia szalupowe. Ikoniczne wręcz wydają się ujęcia dowódcy żaglowca, wokół którego skupieni są słuchający go uważnie członkowie załogi. – Trzeba dać możność młodym ludziom poznać morze, odbywać podróże nie na leżakach wygodnych parostatków, ale w pracy, przygodach, czasem i niebezpieczeństwach żaglowych okrętów – pisał Zaruski w swojej książce Z harcerzami na Zawiszy Czarnym z 1937 roku, a młodzi żeglarze darzyli go szczególnym szacunkiem.

Zapraszamy do obejrzenia części tego zbioru na stronie internetowej https://www.gdyniawsieci.pl/kolekcja/zawisza-czarny-w-obiektywie-floriana-staszewskiego/, prezentującej zbiory Muzeum Miasta Gdyni online.

Dariusz Małszycki
Dział Historyczny

Bibliografia:

• Wojciech Kuczkowski, Pod harcerską banderą, Warszawa 1995.
• Dariusz Małszycki, Harcerstwo a morze w Gdyni w okresie międzywojennym, „Nautologia” 2006, nr 143, s. 56-60.
• Jacek Sieński, Zawisza Czarny, Gdańsk 1992.
• Henryka Stępień, Mariusz Zaruski. Opowieść biograficzna, Warszawa 1997.
• Andrzej Radowicz, Bandera Zawiszy Czarnego, Warszawa 1975.
• Mariusz Zaruski, Z harcerzami na Zawiszy Czarnym, Lwów 1937.