W zbiorach Muzeum Miasta Gdyni znajdują się fotografie wielu znakomitych fotografików znanych nie tylko na Wybrzeżu, ale również w całym kraju. Wśród nich mieści się zbiór zdjęć i pocztówek autorstwa Jana Bułhaka (1876-1950), artysty, teoretyka, pedagoga.

Początki zajmowania się fotografią

Jan Bułhak urodził się w 1876 roku w Ostaszynie pod Nowogródkiem. Fotografią zajął się amatorsko, kiedy w 1905 roku otrzymał od żony pierwszy aparat fotograficzny. Dopiero gdy w 1912 roku ukończył nauki w drezdeńskim zakładzie fotograficznym Hugo Erfurtha, poświęcił się jej zawodowo. Po powrocie z Niemiec otworzył własny zakład fotograficzny. Jednym z pierwszych jego zadań była dokumentacja Wilna i okolic wykonana na zlecenie władz miasta w latach 1912-1919.

W okresie międzywojennym działał również jako pedagog. Kierował między innymi Wydziałem Fotografiki Artystycznej na Uniwersytecie Wileńskim. Jego uczniami byli znani gdyńscy fotograficy, małżeństwo Edmund Zdanowski (1905-1984) i Bolesława Zdanowska (1908-1982). Temu pierwszemu, gdy odbywał praktyki w zakładzie Bułhaka, podarował nowoczesny aparat fotograficzny.

Ojciec polskiej fotografiki

Jan Bułhak nazywany jest „ojcem polskiej fotografiki”. To on wyraźnie rozdzielił fotografię artystyczną od „zwykłej”. W wydanej w 1929 roku pracy Fotografika. Zarys fotografii artystycznej w pierwszym zdaniu stwierdził: „Książka niniejsza jest wyrazem mych poglądów i doświadczeń w dziedzinie fotografiki, którą to nazwą, przez siebie wynalezioną, ochrzciłem fotografię, zwaną dotąd artystyczną czy malowniczą. Ponieważ czułem potrzebę oddzielenia jej nawet w nomenklaturze od fotografii naukowej i rzemieślniczej”.

Jan Bułhak był jednym z najbardziej znanych polskich fotografików piktoralistów. Piktoralizm w fotografii polegał na indywidualnej ingerencji artysty w każdą wykonaną przezeń odbitkę, by nadać zdjęciu charakter dzieła malarskiego. Piktoraliści stosowali przy tym szlachetne techniki fotograficzne, takie jak guma, bromolej. Dlatego ich fotografie przypominają często obraz, rysunek czy grafikę. Tak jest również z pracami Bułhaka.

Propagował fotografię patriotyczną polegającą na dokumentowaniu różnych regionów Polski. W swym poradniku Polska fotografia ojczysta z 1939 roku doradza jak fotografować ojczyznę. Sam miał na tym polu duże doświadczenie, już drugim dziesięcioleciu XX wieku  oprócz  Wilna  dokumentował inne polskie miasta i regiony. Zdjęcia z rodzinnej Litwy wraz z szerszym opisem publikował w specjalnych zeszytach zatytułowanych Wędrówki fotografa w słowie i obrazie.   

Działalność zawodowa i ostatnie lata życia

Bułhak był osobą bardzo szanowaną, która przyczyniła się do zjednoczenia środowiska fotograficznego. W 1928 roku został współzałożycielem i prezesem Wileńskiego Towarzystwa Fotograficznego, w 1930 roku – prezesem Fotoklubu Polskiego, pierwszej ogólnokrajowej organizacji zrzeszającej fotografików traktujących fotografię jako niezależną sztukę. Co ciekawe w Kapitule Seniorów Fotoklubu współpracował ze znanym, zamieszkałym wówczas w Poznaniu, gdyńskim fotografikiem piktorialistą, Tadeuszem Wańskim (1894-1958). Po II wojnie światowej Bułhak był współzałożycielem Związku Polskich Artystów Fotografików. Jego legitymacja z 1947 roku miała nr 1.

W lipcu 1944 roku, w czasie kiedy Armia Czerwona zajmowała Wilno, spaliła się pracownia Bułhaka. Bezpowrotnie uległo zniszczeniu ponad 50 tysięcy negatywów z dorobku artysty. Po wojnie Bułhak przeniósł się do Warszawy. Kontynuując wcześniejszą aktywność, zaczął dokumentować miejscowości na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Zmarł w czasie jednej z takich wędrówek fotograficznych w Giżycku na początku 1950 roku.

Jan Bułhak w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni

W posiadaniu muzeum znajdują się dwie przedwojenne odbitki pozytywowe autorstwa Jana Bułhaka. Są one ciekawymi przykładami fotografii piktorialnej. Pierwsza z nich (Zamek, sygn. MMG/HM/II/4113) przedstawia ruiny zamku w Nowogródku, druga – mieszczący się w lokalnym kościele Obraz św. Michała (sygn. MMG/HM/II/4114). Oba zdjęcia oprawione są w passe-partout w formacie ok. 32 x 21 cm.

Bułhak w swoich podróżach odwiedzał też Gdynię. Z okresu międzywojennego w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni znalazło się kilka zdjęć jego autorstwa: pojedyncze pocztówki oraz fotografie związane z Gdynią i tematyką morską. Wśród nich znajdują się karty pocztowe wydawane przez Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch” w latach dwudziestych XX wieku: Gdynia. Statki Rybackie (sygn. MMG/HM/II/4265), Gdynia. Statki wojenne (sygn. MMG/HM/II/5130), Gdynia. Marynarka polska w Porcie (sygn. MMG/HM/II/5807), czy Gdynia. Widok z Kamiennej Góry (sygn. MMG/HM/II/4673). Typową odbitką piktorialną jest fotografia przedstawiająca chatę kaszubską w Gdyni (sygn. MMG/HM/II/2091).

 Album Port w Gdyni w  roku 1946

Owocem podróży Jana Bułhaka na Wybrzeże w 1946 roku są zdjęcia portu gdyńskiego formatu 13 x 18 cm, które znalazły się na kartach albumu (sygn. MMG/HM/II/517/1-36), oprawionego w szary karton, z naklejoną kartką z tytułem, napisanym odręcznie przez autora zdjęć: Jan Bułhak. Gdynia/ w r. 1946. Ukazują one skalę zniszczeń gdyńskiego portu.

Przedwojenny rozwój portu w Gdyni przerwał wybuch II wojny światowej. W czasie okupacji znaczną jego część przeznaczono na bazę remontowo-postojowo-zaopatrzeniową dla jednostek Kriegsmarine, urządzono tam też ośrodek szkoleniowy dla załóg jednostek pływających oraz ośrodek budowy okrętów podwodnych. Z tego powodu Gdynia stała się obiektem nalotów alianckich, podczas których port uległ częściowemu zniszczeniu. Największych uszkodzeń dokonały wydzielone oddziały saperów niemieckich, którzy realizując hitlerowski rozkaz „spalonej ziemi”, wysadzili znaczną część portu wraz z falochronami. Dodatkowo wszystkie wejścia do portu zatarasowano zatopionymi tam celowo różnymi jednostkami (w głównym wejściu legł na dnie pancernik „Gneisenau”). Ogółem w porcie zalegało 27 wraków różnych jednostek pływających.  Taki stan portu zastał Jan Bułhak rok po wyzwoleniu.

Prezentacja portu w albumie Bułhaka rozpoczyna się od dwóch fotografii pokazujących gmach Dworca Morskiego. To tu mieścił się Kapitanat Portu, przeniesiony w 1945 roku po zniszczeniu przedwojennej siedziby. Dopiero po wybudowaniu nowego gmachu kapitanatu w 1961 roku, urząd ten przeniósł się do nowej siedziby. Na zdjęciu widzimy uszkodzoną północną elewację frontową – rezultat nalotu alianckiego w październiku 1943 roku.

Na fotografiach z albumu widać jednak nie tylko zniszczenia, ale również pełną „życia” pracę portu na nabrzeżach Polskim i Indyjskim: robotników portowych oraz urządzenia przeładunkowe przenoszące zarówno ładunki w małych opakowaniach (np. workach) jak i duże obiekty (np. samochody).

Wśród jednostek pływających, na jednym ze zdjęć wyróżnia się drobnicowiec „Morska Wola”.  Tojeden z pierwszych polskich statków handlowych, które powróciły do kraju po wojnie. Co ciekawe w 1952 roku „Morską Wolę” przekazano flocie rybackiej, gdzie pełniła rolę pierwszego polskiego statku-bazy rybackiej i obsługiwała krajową flotę rybacką na Morzu Północnym. 

Oczywiście w 1946 roku, kiedy Bułhak wykonał zdjęcia, port był oddany do użytku w niewielkim stopniu. Na fotografiach w albumie widać zniszczenia obejmujące nabrzeża i pomosty w basenie Prezydenta, porcie rybackim oraz w porcie węglowym. Szczególnie symbolicznym wydaje się zdjęcie obrazujące ruch w zniszczonym porcie, które przedstawia cumujący przy nabrzeżu Holenderskim statek John Mitchell, widziany w perspektywie gruzów z nabrzeża Duńskiego.

Dedykacja dla ministra Kwiatkowskiego

Na wartość albumu wpływają nie tylko zdjęcia wybitnego artysty, ale również – znajdująca się na wewnętrznej części wierzchniego fragmentu okładki – odręcznie napisana przez Bułhaka dedykacja dla Eugeniusza Kwiatkowskiego: „Panu Ministrowi / Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu / Twórcy Gdyni, niestrudzonemu rzecznikowi / polskiej potęgi morskiej / składa w hołdzie / J. Bułhak/ Warszawa 1946”.  Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974), przedwojenny minister przemysłu i handlu i minister skarbu, rzecznik i propagator budowy portu w Gdyni, w 1935 roku powrócił do kraju i objął funkcję Delegata Rządu dla Spraw Odbudowy Wybrzeża, którą pełnił do 1948 roku,  kiedy to został odsunięty od pełnionej funkcji z zakazem pobytu na Wybrzeżu. Niestety, nie wiemy czy album został podarowany ministrowi, czy stanowi jedynie dedykację wydawniczą.

Inne albumy Jana Bułhaka

Fotograf przygotowywał w tym czasie podobne albumy ze swoimi zdjęciami, ale już bez konkretnej dedykacji. Jeden z nich zatytułowany Wybrzeże/1946 rok (sygn. MMG/HM/II/6032/1-36)trafił do Muzeum w ostatnim czasie. Na kartonowej oprawie, podobnej jak opisany wyżej album portu gdyńskiego, naklejona jest kartka z odręcznie wpisanym przez autora tytułem: Jan Bułhak/ Wybrzeże/ 1946 rok. Tam również znajduje się 36 fotografii naklejonych pojedynczo na karty. Zdjęcia przedstawiają porty w Gdańsku i Gdyni, Jaśkową Dolinę, Park Oliwski i Katedrę Oliwską. Jedenaście, a więc prawie 1/3 zdjęć w albumie, stanowią ujęcia portu gdyńskiego. Część odbitek została wykonana z tego samego negatywu, co zdjęcia z opisanego wyżej albumu Bułhaka.

                        Do oglądania fotografii Jana Bułhaka z albumu Gdynia/Rok 1946 zapraszamy w sieci na naszej www.gdyniawsieci.pl.

Dariusz Małszycki

Wybrana bibliografia:

– Jan Bułhak, Fotografika. Zarys fotografii artystycznej, Warszawa 1929.
– Jan Bułhak, Polska fotografia ojczysta, Poznań 1939.
– Jan Bułhak, Katalog do wystawy Muzeum Narodowego w Gdańsku „Wilno i Wileńszczyzna w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka”, Gdańsk 2018.
– Jan Bułhak. Fotografik, red. Z. Jurkowlaniec, Warszawa 2007.