Najlepsza historia nie znajduje się za szklaną gablotką. Dlatego od 40 lat opowiadamy o ludziach, którzy tworzyli i tworzą nasze miasto. Pomagamy lepiej zrozumieć życie tak projektanta portu, jak i pierwszych budowniczych, kapitana transatlantyku i okrętowego cooka, przemysłowca i tragarza. Bo znając tę historię, lepiej rozumiemy siebie samych. To nas łączy. Muzeum to ludzie. Zapraszamy na urodziny Muzeum!

Dokładnie 40 lat temu, w styczniu 1983 roku, powołano Muzeum Miasta Gdyni. Naszą pierwszą siedzibą był Domek Abrahama – niewielki, ale jakże dumny na tle nowoczesnej zabudowy ulicy Starowiejskiej. Fenomen tego miejsca, specyficzne genius loci, zawdzięczał lokatorom: rodowi Skwierczów, dla których został zbudowany w 1904 roku, Antoniemu Abrahamowi – „królowi Kaszubów”, który zamieszkiwał dom w latach 1920-1923, a także kolejnym pokoleniom społeczników i budowniczych Gdyni goszczących w jego murach. Jako jeden z najstarszych budynków w mieście stał się naturalnie siedzibą instytucji, której głównym celem było kultywowanie pamięci.

Przeprowadzka do powstałego w 2007 roku budynku z piaskowca, położonego tuż przy miejskiej plaży, pozwoliła nam rozwinąć żagle i otworzyć się na świat. Z lokalnej instytucji gromadzącej pamiątki, staliśmy się jednym z wiodących muzeów w kraju, zdobywającym nagrody w najbardziej prestiżowych konkursach (Muzeum Widzialne, Sybilla, Najpiękniejsza Książka Roku) oraz przyciągającym co roku kilkadziesiąt tysięcy osób.

Nie byłoby to możliwe, gdyby nie wsparcie ze strony władz miasta, konsekwencja i pasja pracowników Muzeum, wreszcie zaufanie samych gdynian i gdynianek, którzy dziś – nawet bardziej niż wcześniej – cenią sobie możliwość dotknięcia przeszłości, by śmiało spoglądać w przyszłość. 

#40latmuzeummiastagdyni #rokzbiorów

Standardowa ma wymiary 20,3 x 21,0 cm. Sporządzona została na grubym papierze w kolorze kremowym. Na awersie, w prawym górnym rogu zawiera niewielką, ok. 7 x 10 cm, czarno-białą fotografię przedstawiającą jeden lub kilka budynków. Obok fotografii widnieją, narysowane czarną, cienką linią proste rzuty obiektów. Pod nimi, widać pieczątkę z pojęciami w języku niemieckim, m.in.  Eigentümer (właściciel), Grundbuch bezeichnung (księga wieczysta), Kataster bezeichnung (księga gruntowa). Jej rewers wypełniono wieloma rubrykami o charakterze techniczno-budowlanym. Dotyczą one konstrukcji, materiałów wykończeniowych oraz liczby pomieszczeń. Częściowo są wypełnione maszynowym pismem. Najczęściej pojawiają się określenia – Massivbau Ziegel (solidna cegła konstrukcyjna) oraz Verputzt (otynkowany). Czasami występuje Garage (garaż). Nierzadko także Hofbaracke (baraki na podwórzu).

Razem jest ich blisko 4 000 sztuk. Tych dotyczących Działek Leśnych jest ponad 300. To około 13%  całości.

Karta ewidencyjna budynku przy ul. Nowogrodzkiej 41 w Gdyni, MMG/HM/II/135/9, zbiory Muzeum Miasta Gdyni.

Zbiór

Pokaźny zespół kart ewidencyjnych gdyńskich budynków zinwentaryzowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej znajduje się w Muzeum Miasta Gdyni od 1983 roku. Został przekazany nowo utworzonej placówce przez Miejską Bibliotekę Publiczną, która wcześniej otrzymała go prawdopodobnie od Miejskiej Pracowni Urbanistycznej. Bardzo podobny, choć niepokrywający się w 100% zbiór kart ewidencyjnych został zgromadzony w Archiwum Państwowym w Gdańsku Oddział w Gdyni oraz w archiwum Wydziału Architektoniczno-Budowlanego Urzędu Miasta Gdyni. Tam jednak karty zostały rozproszone po teczkach z konkretnymi adresami w przeciwieństwie do muzealnego zespołu, który pozostał wydzielony.

Magazyn

W Muzeum karty przechowywane są w specjalnych teczkach wykonanych
z bezkwasowego papieru zapewniających im ochronę przed czynnikami zewnętrznymi. Karty zostały wpisane do Księgi Inwentarzowej Fotografii i przechowywane są w Magazynie Fotografii.

Teczek wypełnionych kartami jest kilkadziesiąt. Zostały one podzielone według adresów ewidencjonowanych budynków. Karty, pochodzące z okresu Gotenhafen, dotyczące Garten Straße, Albert Forster Straße, Hubertusburger Straße, Fehrbelliner Straße, Winterfeld Weg, Fahrenheit Straße, Ziethen Straße (odpowiednio ul. Śląska, ul. Morska, ul. Warszawska, ul. Wolności – a przedwojenna ul. Leśna – ul. Podlaska, ul. Tatrzańska, ul. Słupecka) sąsiadują więc ze sobą nie tylko topograficznie, ale także w muzealnym porządku od wielu lat.

Dlaczego ta – zdawałoby się niepozorna – dokumentacja jest współcześnie niezwykle ceniona w kontekście badań nad architekturą Gdyni?

Karta ewidencyjna budynku przy ul. Tatrzańskiej 7 w Gdyni, MMG/HM/II/225/5, zbiory Muzeum Miasta Gdyni.

Architektura

Niemieckie karty ewidencyjne opisujące gdyńską architekturę powstały na zlecenie urzędu Nadburmistrza Miasta Gdyni (Oberbürgermeister der Stadt Gotenhafen). Akcja inwentaryzacyjna objęła na przestrzeni lat 1940-1944 teren całego miasta i dotyczyła wszystkich typów budynków. Komórką nadzorującą proces było Biuro Planowania (Planungsamt), podlegające Miejskiemu Urzędowi Budowlanemu ( Stadtbauverwaltung Gotenhafen).

Współcześnie, najcenniejszym – nie tylko dla muzealników i badaczy – elementem tych kart są zdjęcia przedstawiające przedwojenną gdyńską architekturę. Te dokumentacyjne kadry stanowią świadectwo jej różnorodności. Taki niejednorodny obraz, dotyczy także Działek Leśnych – malowniczej, bo skąpanej w zieleni lasu i ogrodów, dzielnicy włączonej do Gdyni 1 kwietnia 1933 roku.

Bogactwo architektury na jej terenie zewidencjonowanej na niemieckich kartach, objawia się pod postacią modernistycznych domów czynszowych z pokojami kawalerskimi na wynajem i parterami przeznaczonymi na cele handlowe (ul. Wolności, ul. Słupecka, ul. Olsztyńska, ul. Pomorska). Widzimy tutaj także wielorodzinne „wille czynszowe” i budynki jednorodzinne (ul. Nowogrodzka, ul. Tatrzańska, ul. Zakopiańska) a także zabudowę wielomieszkaniową – zespoły czteropiętrowych bloków z zamkniętymi w środku podwórkami i zieleńcami wybudowaną przez inwestorów publicznych takich jak Zarząd Kasy Emerytalnej dla robotników Kolei Państwowych (ul. Śląska 33) oraz Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych (ul. Śląska 51). Kolejnymi rozpoznanymi na kartach budynkami są wolnostojące i bliźniacze domki Towarzystwa Budowy Osiedli (TBO) – drewniane ze spadzistymi dachami w stylu zakopiańskim (ul. Tatrzańska 15, ul. Nowogrodzka 34) oraz drewniano–murowane
o kubicznych bryłach w nurcie funkcjonalizmu (ul. Tatrzańska 2, Tatrzańska 7, ul. Tatrzańska 26, ul. Królewiecka 8, ul. Kwidzyńska 8 i 9, ul. Malborska 6 i 7.

Zdjęcia na kartach obfitują w całą masę detali – dzięki nim można spokojnie przeanalizować strukturę tynku stanowiącego wykończenie portalu domu czynszowego lub porównać rodzaje zastosowanej stolarki okiennej i drzwiowej w kolejnych budynkach. Fotografie te przynoszą również wiele odpowiedzi w zakresie rozległego tematu architektury niedokończonej. Na zdjęciach możemy zobaczyć obiekty, których budowy nie zdążono doprowadzić do końca przed wybuchem wojny a samych budynków, otynkować i wyposażyć.

Karta ewidencyjna budynku przy ul. Olsztyńskiej 37 w Gdyni, MMG/HM/II/142/8, zbiory Muzeum Miasta Gdyni.

Ludzie

Na fotografiach dokumentujących budynki na Działkach Leśnych występuje jeden stały element – człowiek z tzw. „łatą”. Jest to potoczne określenie tyczki geodezyjnej oznakowanej biało-czerwonymi pasami i służącej do wykonywania pomiarów budynków. Trzymającym w jednej ręce tyczkę a w drugiej teczkę, jest najczęściej mężczyzna w średnim wieku, ubrany w ciemną marynarkę i spodnie, z jasnym kaszkietem na głowie. Rzadziej w tej roli występuje na zdjęciach młody chłopak o swobodnej pozie
z jedną ręką opartą o biodro, w bufiastych, krótkich spodniach zwanych pumpami.

Zdjęcia budynków wykonywane były najczęściej z dalszej perspektywy, tak aby możliwie najlepiej uchwycić ewidencjonowany obiekt. Pewnie, nierzadko fotograf musiał robić zdjęcie z poziomu wyższego piętra budynku usytuowanego naprzeciwko. Na fotografii „człowiek z łatą” najczęściej stoi przy bocznej ścianie fotografowanej nieruchomości, przy wejściu do niej lub przed elewacją od strony ulicy. Wokół niej toczy się zwykłe, niezwykłe życie. Na fotografiach uchwycone zostały scenki rodzajowe, fragmenty codzienności ożywionej (bawiące się na chodniku dzieci, rozmawiający ze sobą sąsiedzi, wchodząca do domu kobieta trzymająca wiadro na śmieci) i nieożywionej (wietrząca się na balkonie pościel, suszące się na sznurku tuż pod lasem pranie, pojedynczy samochód zaparkowany na chodniku).

Zmieniają się budynki w tle, zmieniają się pory roku – śnieg pokrywa dachy i podwórko, rozjaśniając kadr, wiosenne pąki na krzewach niemal przysłaniają mężczyznę z tyczką, rozmach ogrodowych słoneczników na kolejnym zdjęciu nie pozwala już dostrzec mierniczego.

Niektóre zdjęcia są prześwietlone, rozmazane, o słabej jakości i amatorskim charakterze. Nie znaczy to wcale, że są mało wartościowe. Wręcz przeciwnie.

Karta ewidencyjna budynku przy ul. Wolności 50 w Gdyni, MMG/HM/II/32/12, zbiory Muzeum Miasta Gdyni.

Wartość

Z dzisiejszego punktu widzenia, bezcenna wartość wykonanych przez Niemców kart ewidencyjnych gdyńskich budynków jawi się w tym, że są pierwszą i jak dotąd jedyną, przeprowadzoną na tak dużą skalę dokumentację zabudowy Gdyni. Masowo reprodukowane w publikacjach dotyczących miasta, zdjęcia z niemieckich kart ewidencyjnych budynków z okresu okupacji, stanowią nieocenione ikonograficzne źródło wiedzy na temat przedwojennej architektury miasta. Nieustannie korzystają z nich badacze, muzealnicy oraz miłośnicy Gdyni i architektury – wszak wiele reprodukcji można znaleźć na muzealnej stronie gdyniawsieci.pl….

Czy taka odpowiedź na temat bezcennego charakteru tego pionierskiego i wyjątkowego zbioru jest dla Państwa satysfakcjonująca?

Weronika Szerle

Bibliografia

1. Maria Jolanta Sołtysik, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego: urbanistyka i architektura, Warszawa 1993.
2. Elżbieta Rojowska, Monika Tomkiewicz, Gdynia 1939-1945 w świetle źródeł niemieckich i polskich: aresztowania, egzekucje, wysiedlenia ludności cywilnej narodowości polskiej, Gdynia 2009.
3. Bartłomiej Ponikiewski, Fotografie gdyńskich obiektów architektonicznych na przykładzie niemieckich kart inwentarzowych z lat 1939-1944 [w:] Rocznik Gdyński, nr 29, Gdynia 2017.
4. Weronika Szerle, Marcin Szerle, “Willa czynszowa” na gdyńskich Działkach Leśnych. Próba interpretacji zjawiska [:w] Architektura XX wieku jej badania i popularyzacja w Gdyni i w Europie, red. M.J. Sołtysik, R. Hirsch, Gdynia-Gdańsk 2019.

Historia fabryki farb i lakierów na terenie Trójmiasta zaczęła się w 1923 roku, kiedy w Wolnym Mieście Gdańsku powstały zakłady DAOL – Danziger Oel Lacke GmBH (Gesellschaft mit beschränkter Haftung). Do 1939 roku w fabryce przy Colbatzerstrasse 104 w Oliwie (obecnie ulica Generała Bora Komorowskiego) produkowano rocznie do 500 ton farb, lakierów, emalii i półfabrykatów do prac codziennych i ogólnobudowlanych. Okres II wojny światowej zmienił zapotrzebowanie, jakie miały zaspokajać zakłady, ale nie ogólny charakter produkcji. Oliwski DAOL kontynuował wytwarzanie farb i lakierów, jednak wyłącznie na zamówienie niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Po wojnie, już w listopadzie 1945 roku, wznowiono produkcję farb na potrzeby cywilne, a trzy lata później, 10 grudnia 1948 roku, dawny DAOL został znacjonalizowany. Od tego czasu miał się rozpocząć złoty okres zakładu, którego nazwę zmieniono w 1956 roku na „Gdańska Fabryka Farb i Lakierów”.

Farby dla przemysłu stoczniowego

Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku Gdańska Fabryka Farb i Lakierów otrzymała zadanie przestawienia produkcji z ogólnobudowlanej na specjalistyczną. Miała ukierunkować się na farby dla przemysłu stoczniowego. Zakład wytwarzał do 3500 ton fabrykatów rocznie. Z czasem, kiedy dla Polski otworzył się rynek zachodni, specjalnością fabryki stała się produkcja farb rdzochronnych i przeciwkorozyjnych. Popularność sprzedawanych produktów na zachodzie oraz obroty handlowe, zapewniające stały dopływ dewiz do Skarbu Państwa, były na tyle duże, że władze zdecydowały się w 1971 roku na zmianę nazwy fabryki na bardziej międzynarodową – Polifarb Oliwa. Zakład został również włączony do rządowego programu Zjednoczenia Przemysłu Farb i Lakierów, realizowanego pod nazwą Polifarb, do którego, oprócz trzech zakładów produkcji farb w Gdańsku, należały również fabryki w Bliżynie, Cieszynie, Dębicy, Kaliszu, Łodzi, Pilawie, Włocławku i we Wrocławiu.

Budowa nowego zakładu produkcyjnego w Wielkim Kacku

W 1975 roku zapotrzebowanie na produkty Polifarbu w państwach socjalistycznych jak i w Europie Zachodniej było tak duże, że władze firmy zdecydowały o rozpoczęciu budowy nowego zakładu przemysłowego w gdyńskim Wielkim Kacku. Miało to być największe i najnowocześniejsze przedsiębiorstwo produkcji farb i lakierów w Europie, którego roczna produkcja (70 tys. ton wyrobów lakierowych i więcej) mogła zapewnić polskim produktom dominację na rynku. Otwarcie planowano na rok 1977.

Jednocześnie, w dniu 1 lipca 1976 roku, dokonano połączenia trzech trójmiejskich zakładów należących do Zjednoczenia Przemysłu Farb i Lakierów Polifarb – Polifarb Oliwa Gdańska Fabryka Farb i Lakierów, Polifarb Gdańska Fabryka Farb Graficznych oraz Polifarb Zakłady Farb Okrętowych w Gdyni. Powstał jeden ogromny zakład pod nazwą Polifarb-Oliwa Zakłady Farb w Gdyni, którego siedzibą główną od 1977 roku stała się właśnie Gdynia. Specjalizacją firmy nadal pozostawała produkcja farb na potrzeby przemysłu stoczniowego, ale ofertę rozszerzono o specjalistyczne farby dla przemysłu drukarskiego i budowlanego.

W celu pozyskania gruntów pod budowę fabryki przesiedlono część rodzin z terenów na wielkokackich Nowinach. W związku z potrzebą większego zużycia wody wybudowano nowe ujęcia oraz hydrofornię przy Źródle Marii, mające obsługiwać Polifarb, ale także okoliczne domy. W 1979 roku ułożono również ponad trzykilometrową bocznicę kolejową odchodzącą od byłej linii Magistrali Węglowej w okolicy stacji Osowa. Bocznica przebiegała łagodnym łukiem przez las, a na jej zakończeniu, w okolicy fabryki, wybudowano niewielki budynek dyżurny oraz dużą rampę przeładunkową. Wśród obiektów inżynieryjnych znalazło się kilka przepustów wodnych, zlokalizowanych w różnych miejscach trasy. Od tego czasu głównym środkiem transportu z fabryki do gdyńskiego portu oraz w głąb kraju, miała być kolej.

Trudności gospodarcze

Budowa tej największej inwestycji w regionie rozpoczęła się w 1975 roku i tak naprawdę nigdy się nie zakończyła. W 1979 roku wstrzymano finansowanie, choć część budynków nadal była w budowie. Dodatkowo na początku lat osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęło się stopniowe załamywanie gospodarki socjalistycznej w państwach bloku wschodniego. Był to bardzo trudny okres dla całego Zjednoczenia Przemysłu Farb i Lakierów Polifarb w Polsce. „Głos Wybrzeża” informował w 1982 roku: „ZSRR pomoże zakończyć budowę Polifarbu. Przed siedmioma laty w Gdyni rozpoczęto na dużą skalę budowę fabryki farb i lakierów. W 1979 roku wstrzymano dalsze inwestowanie. Część obiektów jest gotowa, część zaś wzniesiona dopiero w fundamentach niszczeje (…). Tę priorytetową budowę odwiedziła delegacja z ministerstw przemysłu chemicznego Polski i ZSRR. Specjaliści radzieccy wykazali zainteresowanie gdyńską budową. Trwają rozmowy dotyczące udzielenia pomocy przy zakończeniu inwestycji”.

Opatentowano nowe farby i inne środki (m.in. przeciwrdzewne podwodne farby do gruntowania w 1983 roku, środek do ochrony przeciwkorozyjnej powierzchni stalowych pod szalunki i izolację w okrętownictwie w 1987 roku czy masę asfaltową modyfikowaną przeciwrdzewną OLI BIT w 1988 roku), jednak mimo tego zakład nie mógł odnaleźć się w stale zmieniających się warunkach rynkowych. W marcu 1988 roku gdyński Polifarb znalazł się jeszcze na zaktualizowanej liście „przedsiębiorstw o kluczowym znaczeniu dla gospodarki narodowej”, jednak faktycznie był już wtedy nierentowny.

Dokument patentowy zakładów Polifarb – „Masa asfaltowa modyfikowana do nakładania na zimno”, zbiory Politechniki Lubelskiej

Prywatyzacja i upadek

W październiku 1993 roku „Dziennik Bałtycki” opisywał stan gdyńskiego Polifarbu następująco: „Od kilkunastu lat u wylotu Gdyni przy ul. Chwaszczyńskiej straszy niedokończona fabryka farb i lakierów Polifarb-Oliva. Jej budowę rozpoczęto w 1975 roku i miała być jedną z największych i najnowocześniejszych w Europie (…). Dziś niektóre obiekty są wykorzystane, inne natomiast rażą postępującą dewastacją (…)”. Pod koniec 1993 roku rozpoczęto proces podziału i restrukturyzacji przedsiębiorstwa. Podjęto próbę wprowadzenia nowoczesnych technologii oraz metod zarządzania. W 1996 roku gdyński Polifarb jako drugi polski producent otrzymał Certyfikat Systemu Jakości ISO 9001. Jednak w wyniku niepowodzeń w znalezieniu zagranicznego inwestora strategicznego, ostatecznie dokonano podziału firmy, a teren dawnego Polifarbu stał się siedzibą dla kilkunastu mniejszych przedsiębiorstw.

Zagrożenie dla środowiska

Przeniesienie produkcji do nowego zakładu w Gdyni w latach siedemdziesiątych XX wieku było spowodowane między innymi wymogami ochrony środowiska. Gdyńska fabryka miała spełniać najwyższe normy składowania, przetwarzania i dystrybucji szczególnie niebezpiecznych materiałów chemicznych. W czasie długotrwałych prób restrukturyzacji w latach dziewięćdziesiątych część budynków pozostawała nieużywana, a przetrzymywane w nich materiały zaczęły stanowić zagrożenie dla środowiska. Prawdopodobnie część z nich skaziła ziemię, dostając się nawet 60 metrów w głąb, stwarzając ryzyko zakażenia wód gruntowych.

Dodatkowymi zagrożeniami dla natury i okolicznych mieszkańców były dwa duże pożary magazynów z chemikaliami 12 stycznia 2004 i 14 czerwca 2016 roku. Pierwszy pożar strawił hale magazynowe o powierzchni ponad 10 tys. m² z łatwopalnymi substancjami, drugi – magazyn z rozpuszczalnikami i farbami. Za każdym razem z ogniem walczyło nawet 20 zastępów straży pożarnej, jednak nie udało się uniknąć skażenia. Gęsta, czarna chmura silnie toksycznego, gryzącego dymu była widoczna z każdego miejsca w Trójmieście. Strażacy zalecali, by nie opuszczać domów, ponieważ mogło to mieć poważne konsekwencje dla zdrowia. Po pożarze w 2016 roku skażona została część terenów południowej Gdyni i Sopotu, w tym rzeka Kacza, która przybrała niebieski kolor.

Polifarb współcześnie

W połowie 2002 roku decyzją nowego właściciela sprywatyzowanego Polifarbu rozpoczęto likwidację bocznicy kolejowej prowadzącej na teren przedsiębiorstwa. Oznaczało to faktyczny koniec firmy jako jednego dużego producenta. W połowie 2003 roku w miejscu rampy przeładunkowej stały już nowe hale produkcyjne, a pociągi ostatecznie zastąpiono transportem samochodowym. Obecnie na terenie dawnego Polifarbu znajdują się siedziby wielu przedsiębiorstw o różnej charakterystyce, w tym między innymi miejskie składy materiałów służących do utrzymania dróg w miesiącach zimowych. Jedna z hal produkcyjnych dawnej fabryki farb i lakierów od lat stoi pusta i służy lokalnym miłośnikom gry w paintball. Pozostała część terenu jest w większości niedostępna, a  jedynymi pozostałościami po planowanej największej firmie produkującej farby i lakiery w Europie są ukryte w lesie pozostałości bocznicy kolejowej. W niektórych miejscach zachowały się podkłady kolejowe, przepusty wodne, słupki kilometrowe oraz naturalny tunel stworzony przez gęsto rosnące wokół nasypu drzewa. Można je obejrzeć podczas spaceru dawną linią kolejową, który przygotowało Muzeum Miasta Gdyni w ramach projektu „Muzeum w terenie”.

Zapraszamy do zapoznania się z ofertą spacerów do samodzielnego przejścia pod poniższym linkiem: https://muzeumgdynia.pl/projekty/spaceruj-z-historia/

Dawid Gajos

Święta Góra, znana również pod nazwą „Góra św. Mikołaja”, to jeden z najbardziej charakterystycznych punktów północno-zachodniej Gdyni. Legendy związane ze Świętym Mikołajem, postacią kojarzoną nie tylko ze świętami, ale znaną również jako chrześcijański patron rybaków, sąsiadują w historii wzgórza z wykopaliskami z dawnych czasów oraz teoriami spiskowymi. Jaka jest historia tego wyjątkowego gdyńskiego wzniesienia?

Osadnictwo i kult religijny

Administracyjnie Święta Góra znajduje się w granicach dzielnicy Gdynia Leszczynki, chociaż historycznie związana była z Chylonią, dawną wsią rolniczą, a dziś jedną z większych dzielnic miasta. Wzniesienie, o wysokości 83,1 m n.p.m., od wieków stanowiło miejsce kultu oraz punkt nawigacyjny. Jego obecność miała również wpływ na pojawianie się osadnictwa w tym rejonie. W trakcie prowadzonych w okresie międzywojennym badań archeologicznych odkryto tu grób z czasów kultury łużyckiej (XIII-XII wieku p.n.e.). W krypcie znaleziono figurki, spirale naramienne, specjalne zapinki (tzw. fibuły) oraz kabłączki skroniowe.

Po 1351 roku, kiedy to nad potokiem „Kilona” (Chylonka) usytuowano wieś Heinrichsdorf, w okolicy wzniesienia zaczął rozpowszechniać się kult św. Mikołaja, patrona rybaków, który przejął rolę postaci czczonej przez mieszkańców, zastępując tym samym dawne pogańskie bóstwa. Z tego samego okresu pochodzi usytuowany w centrum wsi kościół p.w. Świętego Mikołaja. Oba miejsca (kościół oraz św. Górę) przypuszczalnie oddano pod wezwanie świętego w tym samym momencie. Wzgórze mijali pielgrzymi, ruszający z Oliwy w stronę Kalwarii Wejherowskiej. Wkrótce powstały tu kolejne kapliczki, najpierw prowizoryczne, zaś w XVIII wieku – pierwsza murowana.

Ksiądz Fankidejski w książce wydanej w 1880 roku w Pelplinie pt. „Cudowne miejsca w dzisiejszej diecezji chełmińskiej” pisze: „Jako stara wieść niesie, obrał sobie to miejsce Mikołaj św. Od niepamiętnych czasów, jeszcze przed luterską reformacyą, ku czci swojej i wielkie łaski i cuda wyświadczał wszystkim tym, którzy go o to prosili” (pisownia oryginalna). Co roku, 6 grudnia, urządzano na szczycie góry odpusty. Wierzono, iż płynące spod wzgórza źródełko, dopływ rzeczki Chylonki, rzekomo miało właściwości lecznicze na rozmaite schorzenia. Wedle przekazywanej z pokolenia na pokolenie legendy woda straciła swoją magiczną moc w XIX wieku. Wówczas do źródła miał przybyć okoliczny ubogi rolnik ze ślepym koniem. Obmył zwierzęciu oczy i profanując święte wody doprowadził do utraty ich właściwości. Choć koń rzekomo odzyskał wzrok, chłop oślepł. W następnych latach źródełko stopniowo zaczęło wysychać. Dziś, u podnóży Świętej Góry, przy samej ulicy Morskiej, woda wypływa z niego zwykle małym ciurkiem, tylko niekiedy zalewając ruchliwą arterię.

O tym, że miejsce to było chętnie odwiedzane przez pielgrzymów, świadczy znalezisko z 1938 roku. W źródłach prasowych z tamtego okresu można odnaleźć artykuł, opublikowany w „Gazecie Kartuskiej” z 26.03.1938 roku pt. „Cenny skarb wykopano w Gdyni”. Artykuł donosił, iż u podnóża góry św. Mikołaja robotnicy wykopali gliniany garnek zawierający 1464 monety z połowy XVIII wieku. Wśród nich znalazły się srebrne talary Fryderyka Wilhelma i Augusta Mocnego, srebrne półgrosze oraz niklowe i miedziane monety z wizerunkiem Katarzyny Wielkiej Stanisława Augusta Poniatowskiego i Marii Teresy. Skarb przekazano Muzeum Miejskiemu w Gdyni, którym zarządzała Janina Krajewska. Niestety na skutek wojennej zawieruchy znaleziska zaginęły w nieznanym miejscu.

Istnieje hipoteza, iż niegdyś pod górę podchodziła woda, bowiem między Chylonią a Kępą Oksywską istniała płytka zatoka lub zamknięty akwen (pozostałość po zatoce).

Pustelnik oraz wędrująca figurka

Ważnym dla historii wzniesienia oraz wsi Chylonia miejscem była murowana kaplica, znajdująca się na szczycie Świętej Góry. Powstała ona około 1752 roku. Przy kaplicy, w pustelni mieszkał opiekun tego miejsca, Feliks Weseli. Pustelnik z wyboru pilnował porządku przy kaplicy przez lata. Po jego śmierci kapliczka zaczęła popadać w ruinę. Obalona przez burze została rozebrana. Wedle uwiecznionej także w źródłach pisanych wiejskiej legendy, chłop Ratenow z Gdyni, z cegieł po dawnej kapliczce pobudował chlew, który po kilku dniach zniszczyła doszczętnie burza. Ostatnie resztki kaplicy zniknęły, gdy w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku powstała tu żwirownia.

W latach 1995 – 1996, po przywróceniu i uporządkowaniu przez mieszkańców Chyloni niewielkiej polany nieopodal dawnej kapliczki, na Świętej Górze powstało miejsce zadumy oraz modlitwy. W pracach nad rewitalizacją tego miejsca brali też aktywny udział uczniowie szkoły podstawowej nr 10, leżącej u podnóża góry. Pierwsze nabożeństwo na szczycie odprawiono 25.03.1996 w dzień Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. W murowanej grocie można podziwiać figurkę Świętego Mikołaja, do niedawna z napisem „Gdy kult Św. Góry powróci, miasto się nawróci”. Przypomina ona o niezwykłej historii o chylońskim wędrującym św. Mikołaju. Podczas reformacji luteranie sabotowali katolickie pielgrzymki i obrzędy religijne. Nocą wykradli figurkę świętego z leśnej kapliczki i ukryli ją w piwnicy jednej z wiejskich chat. Zdarzył się cud: następnego dnia figurka znowu znalazła się na wzgórzu. Odcięto jej zatem nogi i znów ukryto, tym razem w zalakowanej skrzyni. Sytuacja powtórzyła się następnego dnia – znów kapliczka wyglądała tak, jak przed porwaniem a św. Mikołaj miał z powrotem swoje nogi. Luteranie dali za wygraną.

W wojennej zawierusze figurka zniknęła, lecz później trafiła do kościoła Parafialnego pw. Św Mikołaja. Współcześnie miejsce, gdzie znajdowała się kapliczka oraz figurka jest popularnym punktem spacerów okolicznych mieszkańców, odbywają się tu nabożeństwa a nawet koncerty, zaś dawne wiejskie legendy żyją przekazywane z pokolenia na pokolenie przez mieszkańców Chyloni.

Postrach demonów

Pośród znalezisk z góry jednym z najcenniejszych jest tzw. ‘Postrach Demonów’ – czyli jedyny, zachowany egzemplarz medalika-amuletu św. Benedykta z XVII wieku. Znajduje się on w zbiorach kultury materialnej Muzeum Miasta Gdyni wraz z innymi cennymi obiektami wotywnymi znalezionymi przy okazji wykopalisk na wzgórzu.

Jaka jest geneza medalika św. Benedykta? Pierwsze medaliki najpewniej zostały wybite w Austrii. W klasztorze w Metten w Bawarii zachował się datowany na rok 1415 rysunek przedstawiający św. Benedykta z pastorałem zwieńczonym krzyżem, oraz z wypisanymi słowami obecnymi przez wieki na rewersie medalików. Na awersie medalika przedstawiono postać świętego trzymającego zwój z modlitwą. Druga strona medalu (rewers) ma pośrodku krzyż. Widnieje na nim dewiza zakonu benedyktyńskiego: Pax- Pokój. Na czterech polach wyznaczonych przez ramiona krzyża znajdują się litery: CSPB- Crux Sancti Patris Benedicti (Krzyż Świętego Ojca Benedykta). Na belce pionowej krzyża, od góry do dołu: C S S M L- Crux Sacra Sit Mihi Lux (Krzyż święty niech mi będzie światłem). Na belce poprzecznej: N D S M D-Non Draco Sit Mihi Dux Diabeł -dosłownie: smok- niech nie będzie mi przewodnikiem).Na obrzeżu medalika znajduje się napis; litery na prawo: V R S N S M V – S M Q L I V B: Vade retro Satana, Numquam Suade Mihi Vana – Sunt Mala Quae Libas, Ipse Venena Bibas (Idź precz szatanie, nie kuś mnie do próżności – Złe jest to, co podsuwasz, sam pij truciznę).

Medalik stał się bardzo popularny w XVII, zaś jego finalną formę wizualną zatwierdził papież Benedykt XIV, który wymógł by na medaliku był obecny zawsze wizerunek świętego. Medaliki często chowano do grobów, bowiem św. Benedykt jest patronem dobrej śmierci. Jest on również patronem wszystkich pracujących, a w roku 1964 papież Paweł Vi ogłosił go patronem Europy. Św. Benedykt jest także patronem architektów, górników, rolników, nauczycieli, inżynierów, speleologów, uczniów, wydawców.

Na szczycie Świętej Góry, oprócz postrachu demonów, znaleziono  medalik z wizerunkiem Ignacego Loyoli, krzyżyki z brązu i cyny, medal wybity ku czci papieża Leona XII, medalik ze Św. Dominikiem, prawie sto monet tzw. „półtoraków” Zygmunta III Wazy, szelągi ryskie. W 1977 r. archeolodzy z Łodzi, podczas badań krypty grobowej w kościele św. Piotra i Pawła w Pucku natrafili na szczątki takiego medalika z XVII wieku, jednak tylko we fragmentach. Gdyński medalik jest zatem najlepiej zachowanym egzemplarzem.

Michał Miegoń

Wybrana literatura i materiały:

• Ks. Jacek Socha, Adam Bastian, Sto lat parafii św. Mikołaja w Gdyni, wyd. Bernadinum, Pelplin, 2015
• Bohdan Ostrowski, Chylonia, Rocznik Gdyński nr 8, Gdynia, 1987/1988 (link: https://rocznikgdynski.pl/chylonia-bohdan-ostrowski-rocznik-gdynski-19871988-nr-8-s-84-99-il/)
• Ks. Jakub Fankidejski, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, wyd. J.M. Roman, Pelplin, 1880
• https://www.youtube.com/watch?v=GaAp9fc0jPg
• www.gdansk.gosc.pl/doc/6634424.Sekrety-zapomnianej-gory/2

Miniatura tkacka to stosunkowo młody gatunek artystyczny. Jego początek wyznaczyć można na 1974 rok, kiedy to miała miejsce 1. Międzynarodowa Wystawa Miniatur Tkackich w Londynie. Tkaniny w skali mikro pojawiły się wówczas jako oficjalnie uznane obiekty wystawiennicze. I choć sam przegląd powstał w opozycji do funkcjonującego od lat sześćdziesiątych XX wieku Międzynarodowego Biennale Tkaniny w Lozannie, na którym prezentowano obiekty wielkoformatowe, to większość autorów, zaproszonych do udziału w londyńskim konkursie, była dobrze znana właśnie ze swych pełnowymiarowych tkanin. Prowadziło to do sytuacji, w której obok unikatowych obiektów, stworzonych bez jakichkolwiek odniesień do wielkoformatowych prac, odnaleźć można było miniaturowe repliki dużych tkanin lub dzieła, które równie dobrze można byłoby uznać za fragmenty większych prac. Trzeba było kolejnych lat, by miniatura tkacka w pełni się usamodzielniła, a jej przeglądy uzyskały rangę wydarzeń istotnych dla rozwoju sztuki.

12. edycja Baltic Mini Textile Gdynia ma miejsce w szczególnym czasie. Konkursowy nabór ogłosiliśmy jeszcze w czasie pandemii COVID-19, w 2021 roku, a jego koniec zbiegł się niemal z datą wybuchu wojny w graniczącej z Polską Ukrainie. Rozpad dawnego porządku, niepewność, zachwianie poczucia bezpieczeństwa, widmo kryzysu – to wszystko daje się odczuć w nadesłanych na triennale pracach. To także, choć tak trudno w to wciąż uwierzyć i nie sposób się z tym pogodzić, pierwsza edycja bez Aleksandry Bibrowicz-Sikorskiej – inicjatorki i dobrego ducha triennale.

Historia przeglądu miniatury tkackiej w Gdyni

Baltic Mini Textile Gdynia (wcześniej Międzynarodowe Nadbałtyckie Triennale Miniatury Tkackiej w Gdyni) jest najmłodszym z czterech liczących się przeglądów miniatury tkackiej w Europie, ale zdążył wypracować już własną pozycję i znaczenie. Tym samym może być porównywany do innych prestiżowych międzynarodowych konkursów organizowanych w Szombathely (Węgry), Angers (Francja) i Como (Włochy). W ciągu niemal 30 lat istnienia konkursu, swoje miniatury zaprezentowali w Gdyni artyści z Europy, Azji, Ameryki Północnej i Południowej oraz Australii.

Konkurs zaistniał początkowo jako triennale, by później przekształcić się w biennale, a od 2004 roku powrócić do formuły triennalowej. Jego pomysłodawczynią jest Aleksandra Bibrowicz-Sikorska, artystka z Gdyni, uprawiająca przede wszystkim tkaninę artystyczną, ale zajmująca się też malarstwem na jedwabiu, rysunkiem i ceramiką. Koncepcja zaproponowanego przez nią przeglądu miniatury tkackiej została bardzo dobrze przyjęta przez Prezydenta Miasta Gdyni i Wydział Kultury Urzędu Miasta Gdyni. Artystka początkowo podjęła współpracę z Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku. W efekcie pierwsze wystawy pokonkursowe zorganizowano na pokładzie trójmasztowej legendarnej fregaty — „Daru Pomorza”, który formalnie jest oddziałem muzeum w Gdańsku, ale cumuje przy nabrzeżu w Gdyni. W 1999 roku w projekt zaangażowało się Muzeum Miasta Gdyni, a wystawa na pokładzie Białej Fregaty zyskała uzupełnienie o dodatkowe wystawy w muzeach i galeriach Pomorza towarzyszące głównemu wydarzeniu. Muzeum Miasta Gdyni rozpoczęło wówczas serię prezentacji wystaw indywidualnych laureatów Grand Prix Prezydenta Miasta Gdyni. Od 2001 roku Triennale zaczęło też towarzyszyć Międzynarodowemu Triennale Tkaniny w Łodzi. W efekcie podjętej współpracy, od 2004 roku wystawa miniatur tkackich po zakończeniu ekspozycji w Gdyni prezentowana jest w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi. Od 2007 roku Muzeum Miasta Gdyni przejęło funkcję głównego organizatora imprezy i miniatury tkackie eksponowane są w salach wystawowych muzeum. Cykliczne artystyczne wydarzenie na trwałe wpisało się w kulturalne życie regionu. Przez 30 lat swojego istnienia stało się znaczącą pozycją w kalendarium międzynarodowych imprez artystycznych.

Dzięki zaangażowaniu Aleksandry Bibrowicz-Sikorskiej, udało się zaprosić do Trójmiasta artystów z różnych krajów, realizujących miniaturowe formy tkackie. Prezentowali tu swoje prace artyści z całego świata: USA, Kanady, Izraela, Meksyku, Korei, Japonii i prawie całej Europy. Najlepsze prace uczestników Triennale wyróżniane są nagrodami: GRAND PRIX Prezydenta Miasta Gdyni, Nagrodą Marszałka Województwa Pomorskiego (zazwyczaj Nagrodę Marszałka otrzymuje ex aequo dwóch artystów) oraz Nagrodą Muzeum Miasta Gdyni. Laureat GRAND PRIX Prezydenta Miasta Gdyni nagrodzony zostaje statuetką w formie bryły bursztynu i propozycją wystawy indywidualnej podczas kolejnej edycji Triennale.

Miniatury

Zgodnie z regulaminem Triennale prace zgłoszone na konkurs nie mogą przekroczyć wymiaru 20 x 20 x 20 cm (włącznie z oprawą). Narzucone wymogi skalowe, przy jednoczesnej dowolności zastosowanych materiałów i techniki, czynią z miniatur swoiste laboratorium, pozwalające odkrywać nowe możliwości tkaniny artystycznej. Z tego właśnie powodu miniatury okazują się niekiedy znacznie bardziej intrygujące niż wielkoformatowe prace. Niewielki wymiar pozwala artystom eksperymentować ze skomplikowanymi, czasochłonnymi technikami, umożliwia zastosowanie delikatnych, nietrwałych materiałów. Różnorodność autorskich technik, interesujące rozwiązania twórcze przekonują, że miniatura tkacka jest nie tylko samodzielną, ale ważną i pełną potencjału dziedziną sztuki. Wybór padł na formy miniaturowe również z przyczyn praktycznych. Miniatury tkackie ze względu na swe niewielkie rozmiary nie sprawiają kłopotu w transporcie i ekspozycji, tak więc muzeum je prezentujące może zaproponować widzom niezwykłą różnorodność realizacji artystycznych z całego świata, nie ryzykując przekroczenia budżetu. Poza względami praktycznymi za szczególną wartością miniatur tkackich przemawia też ich ścisłe powiązanie z kierunkami twórczych poszukiwań sztuki współczesnej.

Wystawa

Na wystawie prezentujemy 50 miniatur tkackich, wybranych przez jury spośród 338 prac zgłoszonych przez 186 artystów z 30 krajów. Nagrodę GRAND PRIX Prezydenta Miasta Gdyni otrzymała Anna Więckowska-Kowalska (Polska) za miniaturę Po południu. Dwie Nagrody Marszałka Województwa Pomorskiego przyznane zostały ex aequo Magdalenie Grendzie (Polska) za Muszlę i Magdalenie Kleszyńskiej (Polska) za Untitled (Brush No. 4). Nagrodę Muzeum Miasta Gdyni otrzymała Marija Mažeikaité (Litwa) za Look at me. Jury przyznało ponadto cztery wyróżnienia dla: Bente Knudsen Sanden (Norwegia), Franciscy Henneman (Holandia), Kenji Sato (Japonia) i Sirpy Hannele Heinonen (Finlandia).

Tematem przewodnim tegorocznej edycji konkursu jest natura. Bogactwo inspiracji, które artyści odnaleźli w świecie fauny i flory, zachwyt potęgą żywiołów, fascynacja cyklem życia – obumieraniem i kiełkowaniem, narodzinami i śmiercią, pozwoliły stworzyć intrygującą opowieść o naszej planecie. Malutkie dzieła sztuki jak w soczewce skupiły pytania o tajemnice mikro i makrokosmosu. Czy znajdziemy na nie odpowiedzi? Podczas 12. edycji Baltic Mini Textile Gdynia artyści najczęściej zwracali uwagę na piękno i różnorodność natury, poddawali obserwacji jej prawa albo pytali o to, jak naturę zdefiniować, jak wyznaczyć delikatną granicę między tym, co naturalne i sztuczne. Pozwoliło to pogrupować prace w następujące bloki tematyczne: Woda, Las, Prawa natury i Naturalne/nienaturalne.

Spacer po wystawie to nie tylko spotkanie z naturą, ale i podróż w głąb możliwości tkackiego medium. Obok techniki gobelinowej, haftu, filcowania czy żakardu, zobaczymy prace wykonane techniką autorską, w której tkanina łączy się z rysunkiem, drukiem cyfrowym a nawet videoartem. Miniaturowa forma to idealny poligon dla eksperymentatorów. Tkanina monumentalna musi choćby udźwignąć własny ciężar, z kolei miniatura, z racji swych niewielkich rozmiarów, jest lekka. Artyści mogą więc korzystać z materiałów nietrwałych, wyjątkowo delikatnych i kruchych. Coraz chętniej wybierają przestrzenne, rzeźbiarskie formy. W małej skali decydującą rolę odgrywają nowatorskie pomysły, a tych artystom nie brakuje. Małe jest piękne!

 11. Baltic Mini Textile Gdynia, 2019, fot. S. Góra

Kolekcja. Perspektywa na przyszłość

Niezwykłość gdyńskiej imprezy polega na tym, że uczestnicy pozostawiają muzeum dary — swoje miniatury, z których powstała pokaźna kolekcja, licząca ponad 400 prac. W 2005 roku wybrane prace z kolekcji były prezentowane w Kilonii (Niemcy), w 2008 r. — w Martha Gault Gallery w Slippery Rock (USA), w latach 2012–2014 — w galeriach australijskich, a jesienią 2014 roku — w Künstlerhaus w Norymberdze. Kolejne wystawy w rejonie Środkowej Frankonii odbyły się jesienią 2018 i 2022 roku w Galerii LOFT w Ansbach. Obecnie, od 2021 do początku 2023, trwa prezentacja miniatur w Australii.

W sferze planów pozostaje dalsze rozszerzenie znaczenia gdyńskiego przeglądu poprzez ustalenie stałej współpracy z Norymbergą i Limousin w ramach partnerstwa regionalnego między Pomorzem, regionem Środkowej Frankonii i Okręgiem Limousin (tzw. Mały Trójkąt Weimarski). Tym samym impreza, której początki były w zasadzie ogólnopolskie — choć nazwa zdradzała szersze, bo nadbałtyckie, ambicje — ma realne szanse przekroczyć geograficzne granice i na trwałe stać się międzynarodową nie tylko ze względu na wielonarodowość uczestników, ale i współpracujących ze sobą organizatorów.

Anna Śliwa

Ogłaszamy wyniki triennale miniatury tkackiej 12. Baltic Mini Textile Gdynia.

Annna Więckowska-Kowalska za pracę Po południu zdobyła Nagrodę Grand Prix Prezydenta Miasta Gdyni.

Magdalena Grenda i jej praca Muszla oraz Magdalena Kleszyńska z pracą Untitled (Brush No.4) uhonorowane zostały Nagrodą Marszałka Województwa Pomorskiego.

Nagrodę Muzeum Miasta Gdyni otrzymała Marija Mažeikaitė i jej praca Look at me.

Wyróżniono również cztery prace: Autumn harvest – Sirpa Hannele Heinonen, Brown, a Touch of Blue, Green in Progress – Bente Knudsen Sanden, Cosmos – Kenji Sato, Sessilia Alba Rubrum – Francisca Henneman.

Serdecznie gratulujemy zwycięzcom i wyróżnionym artystom!

Henryk Poddębski był jednym z najbardziej aktywnych twórców fotografii w II Rzeczypospolitej. Pozostawił wielki dokument swojej epoki w postaci wielotysięcznego zbioru zdjęć, niezwykle urozmaiconego pod względem tematycznym. Na ten imponujący efekt, bez mała trzydziestoletniej kariery zawodowej, składają się fotografie ze wszystkich niemal zakątków przedwojennej Polski od Wileńszczyzny po Śląsk, od Pomorza z Wolnym Miastem Gdańskiem po Huculszczyznę. Niewiele było rejonów, których w swoich licznych podróżach nie odwiedził wtedy Poddębski.

Fotografia krajoznawcza, ojczysta, dokumentalna, artystyczna czy też fotografia w służbie propagandy; wszystkie te określenia funkcjonujące w dziedzinie fotografii w sposób uprawniony pojawiają się w opisach twórczości Henryka Poddębskiego. Aby ją jak najlepiej scharakteryzować, z jednej strony konieczne jest odnalezienie kontekstu historycznego, z drugiej zaś przyjęcie współczesnych naukowych sposobów interpretacji. Przyjmując optykę historyczną, trzeba cofnąć się do roku 1912, kiedy 22-letni absolwent Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców w Warszawie pojawił się na liście członków Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, gdzie właśnie w tym środowisku zaczął w szybkim tempie kształcić i rozwijać swoje umiejętności w dziedzinie fotografii. Opisał to tak w liście z okazji 25-lecia swojej działalności: „w lipcu 1912 roku (…) jako (…) stały uczestnik wycieczek po kraju organizowanych przez Towarzystwo rozpocząłem zdjęcia fotograficzne krajobrazu Polski, jej zabytków i rozmaitego rodzaju osobliwości turystycznych”¹.

Początek edukacji fotograficznej (PTK)

Fotografia niemal od początku stała się jedną z podstawowych form pracy dokumentacyjnej, oświatowej, a także w pewnym sensie propagandowej² w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. Już w drugim roku istnienia (w 1908 r). Towarzystwo powołało Komisję Fotograficzną, rozpoczęło tworzenie własnej kolekcji, zachęcało do uczestnictwa w wyprawach fotograficznych, zakupiło do biblioteki podręczniki z dziedziny fotografii, założyło prenumeratę „Fotografa Warszawskiego”. W 1909 roku ukazało się przygotowane przez członków Towarzystwa instruktażowe wydawnictwo „Metodyka wycieczek krajoznawczych”, w którym znalazł się artykuł Mikołaja Wisznickiego „Fotografia i rysunek na wycieczce”. W tym roku zakupiono także pierwszy służbowy wielkoformatowy aparat na negatywy szklane 18 x 24, dzięki któremu można było przystąpić „do bardziej celowego kompletowania zbiorów swoich”³. Zainteresowaniem cieszyły się praktyczne kursy nauki fotografii, a coraz wyższy poziom powstających prac skłaniał do ich prezentacji. W 1912 roku otwarta została pierwsza duża wystawa „Krajobrazu Polskiego”, gdzie zaprezentowano eksponaty w trzech działach: malarskim, fotograficznym i bibliograficznym. Mowa wygłoszona podczas jej otwarcia przez Kazimierza Kulwiecia świadczy o tym, w jak nowoczesny i dalekowzroczny sposób czołowi działacze Towarzystwa myśleli o przyszłości i zagrożeniach dla środowiska naturalnego:

Lecz oto, jak czarne widmo, nasuwa się myśl okropna, co stanie się z krajem naszym ojczystym, skoro dalsze postępy przemysłu, lawinowy rozwój dzisiejszych miast koszarowych, i chciwa zysku bezmyślność z jaką niszczymy resztki naszej przyrody pierwotnej kilofem i łopatą przez regulację i wyzyskiwanie dla grosza każdej piędzi ziemi pozbawiając kraj nasz naturalnego piękna”. Jak aktualne dziś wydają się ich obawywypowiedziane ponad sto lat temu⁴.

Właśnie w kręgu takich kompetentnych, świadomych i przewidujących ludzi rozwijał swoją wiedzę i umiejętności młody Henryk Poddębski. Jako zdolny i pracowity uczeń szybko awansował w strukturach PTK, gdzie w 1917 roku objął stanowisko sekretarza Komisji Fotograficznej pod okiem Feliksa Liszewskiego, jej przewodniczącego; wtedy też przekazał do zbiorów Towarzystwa pierwsze swoje zdjęcia z Warszawy. W związku z nową funkcją, działalność fotograficzna w coraz większym stopniu zaczęła pochłaniać Poddębskiego i konkurować z jego zawodową pracą księgarza w salonie renomowanej firmy Gebethnera i Wolffa. Coraz częściej odbywał podróże fotograficzne, coraz więcej zdjęć przybywało do zbiorów Towarzystwa i kolekcji prywatnej⁵. Osobista historia rodziny Poddębskich też związana jest z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. W tym środowisku, urodzony 21 listopada 1890 roku w kieleckim Chrząstowie, Henryk Poddębski poznał swoją przyszłą żonę Stanisławę Mrozowską, córką warszawskiego lekarza. Ślub odbył się 7 stycznia 1917 roku. Wkrótce urodziły się dzieci – Henryk (1917-1940) i Krystyna (ur. w 1920 roku).

Dokumentalista Niepodległej

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości władze odrodzonego państwa za podstawowe zadanie musiały uznać scalenie ziem pozostających przez ponad 120 lat pod administracją zaborców. Konieczne było prowadzenie właściwej polityki informacyjnej oraz przygotowanie szerokiej akcji propagandowej. W obu przypadkach fotografię w sposób oczywisty uznano za jedno z najbardziej użytecznych narzędzi. Miały w tej strategii swój udział także organizacje społeczne takie jak Polskie Towarzystwo Krajoznawcze czy Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które ze zdwojoną energią przystąpiły w nowych okolicznościach do swoich zadań, traktując je jako misję narodową, oczekując zaangażowania od swoich członków. Współpracujący z nimi Henryk Poddębski w sposób naturalny podporządkował swoją fotograficzną działalność idei propaństwowej.

Wtedy właśnie na swojej zawodowej drodze spotkał dr. Mieczysława Orłowicza, cenionego autora przewodników, uznawanego za autorytet krajoznawczy, którego zaproszono do Warszawy, aby organizował Referat Turystyki przy Ministerstwie Robót Publicznych, a po transformacji przy Ministerstwie Komunikacji. Połączyła ich pasja do podróżowania, podobny stosunek do wykonywanej pracy, traktowanej w kategoriach służby (obaj uważali się za „państwowców”) i wreszcie uznanie z jakim Orłowicz traktował umiejętności Poddębskiego. Nawiązała się przyjacielska relacja i rozwinęła wieloletnia współpraca. Przełomowym momentem w fotograficznej karierze Poddębskiego, jak się wydaje, okazał się rok 1925, kiedy to z rekomendacji PTK i na zamówienie Referatu Turystyki Ministerstwa Robót Publicznych odbył wyprawę na Wołyń, skąd przywiózł znakomitą dokumentację z Krzemieńca, Poczajowa, Wiśniowca i innych miejscowości regionu. W jej następstwie „Tygodnik Ilustrowany” opublikował reportaż z Wołynia, zamieszczając powstałe wtedy zdjęcia. Od tego czasu także „Ziemia”, główny organ wydawniczy PTK, zaczęła coraz częściej zamieszczać fotografie Poddębskiego, a Towarzystwo zlecało kolejne prace dokumentacyjne, m.in. na Wileńszczyźnie, w Gdańsku i na wybrzeżu, na grodzieńszczyznie czy na Śląsku⁶. Wzrastało też zainteresowanie zdjęciami ze względu na ich walory estetyczne i ewidentny potencjał jako materiałów popularyzujących i wspierających rozwój turystyki, chętnie w związku z tym, publikowanych w różnego typu przewodnikach, folderach oraz plakatach.

Pod koniec lat dwudziestych rozpoczął się kolejny, niezwykle aktywny okres w zawodowym życiu fotografa wypełniony indywidualnymi wyjazdami oraz wyprawami dokumentacyjnymi związanymi z zamówieniami ministerialnymi, a także uczestnictwem w kongresach i konferencjach Urzędów Turystycznych. Od tego czasu Poddębski w coraz szybszym tempie bardzo świadomie i konsekwentnie zaczął tworzyć swoją autorską kolekcję fotografii krajoznawczej. Zdecydował się też na otwarcie własnej pracowni, która wkrótce stała się siedzibą działalności zawodowej zapewniającej utrzymanie dla jego rodziny⁷. W 1934 roku ukazał się jej folder informacyjny z katalogiem 6 tysięcy zdjęć. Atelier przyjmowało coraz więcej zamówień, oferując różne usługi fotograficzne, a jego właściciel umiejętnie też korzystał z mecenatu państwowego. Wśród klienteli najważniejsze było Ministerstwo Robót Publicznych, a później Komunikacji, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a pod koniec lat trzydziestych także Ministerstwo Spraw Wojskowych. Dostarczane materiały wykorzystywano w publikacjach o charakterze edukacyjnym, informacyjnym, ale przede wszystkim propagandowym. Ich głównym źródłem były misje fotograficzne Henryka Poddębskiego – „niezwykle aktywnego fotografa w bezustannej podróży”.

W ciągu 10 lat współpracy Henryk Poddębski i Mieczysław Orłowicz odbyli z ramienia Ministerstwa ponad 30 wypraw we wszystkie niemal regiony Polski. Zachowały się niestety sprawozdania zaledwie z kilkunastu objazdów, które dziś są nieocenionym źródłem informacji o przebiegu wycieczek i warunkach w jakich się odbywały. Zwłaszcza, że czasem odzywa się w nich bardziej osobisty ton ożywiający relację, który dziś może stanowić interesujący przyczynek socjologiczny. Podróżnicy spotykali się też nierzadko podczas prywatnych wyjazdów fotografa, o czym pisał Orłowicz w swoich notatkach stając się w ten sposób pewnego rodzaju kronikarzem poczynań swojego towarzysza⁸.

Artysta i jego osiągnięcia

Inną formę kroniki opisującej rozwój kariery i rosnący prestiż twórcy stanowią liczne katalogi wystaw oraz towarzyszące wydarzeniom recenzje, w których od 1922 roku odnajdujemy nazwisko Poddębskiego wśród najważniejszych postaci rodzimej fotografii⁹. Aspiracje w dziedzinie sztuki potwierdził już udział w I Międzynarodowym Salonie Fotografii Artystycznej (1927) w Warszawie, a następnie w kolejnych tego typu ekspozycjach. Na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, w 1929 roku w dziale sztuki polskiej, po raz pierwszy zaprezentowano obok malarstwa, rzeźby i grafiki także dorobek twórców fotografii artystycznej. Nowy kontekst oznaczał zmianę postrzegania fotografii, uznanie jej za sztukę. Wybór jakiego dokonał organizator działu Jan Bułhak oceniono wysoko „ jako kierownik (…) zgromadził wszystko niemal co fotograficy polscy stworzyli najwybitniejszego w ostatnim dziesięcioleciu. Nie brak tam żadnego z nazwisk czołowych naszych twórców w dziedzinie fotografiki”¹⁰. Wśród 283 prac 57 autorów pokazano wtedy 4 bromy Poddębskiego.

Bardzo owocny pod względem działalności artystycznej okazał się początek lat trzydziestych, wziął wtedy udział m. in. w XII Wystawie Dzieł Fotografiki we Lwowie, IV Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Wilnie. Jego prace zaprezentowano także podczas zorganizowanego przez firmę Kodak I Salonu Okrężnego Sztuki Fotograficznej, który później wyruszył z Warszawy w objazd po kraju i cieszył się dużym zainteresowaniem, a o walorach pokazu pisano z uznaniem. Poddębski został zaliczony do grona najwybitniejszych polskich mistrzów fotografii obok Jana Bułhaka, Tadeusza Cypriana, BenedyktaDorysa, Jana Rysia, Edmunda Osterloffa czy Antoniego Wieczorka¹⁰. Spektakularnym sukcesem był natomiast udział w Wystawie Narodowej w Brukseli zorganizowanej z okazji stulecia odzyskania przez Belgię niepodległości, gdzie Poddębski otrzymał złoty medal. Uczestnictwo w wystawie zagranicznej odnotowanej przez bostoński „The American Annual of Photography” oraz zdobycie nagrody były powodem dla którego nazwisko Poddębskiego znalazło się na pierwszej liście Fotoklubu Polskiego opublikowanej w roku 1930¹¹.

W roku następnym miały miejsce kolejne ważne przedsięwzięcia wystawiennicze z jego udziałem: V Salon Międzynarodowy Fotografiki i Wielka Wystawa Wiosenna w Zachęcie¹². Rozwój kariery artystycznej Poddębskiego został także zauważony przez prasę zagraniczną; paryski recenzent¹³ uznał go za „kontynuatora wielkich pejzażystów, twórcę poszukującego harmonii i piękna, zdecydowanie i odważnie wyrażającego w swych pracach szacunek dla tradycji, gdy wokół coraz powszechniej szerzy się kult brzydoty i deformacji”. Zwłaszcza ujmujący wydawał mu się „głęboki i sentymentalny stosunek do natury”, podkreślał też „zdolność obserwacji i dar wyszukiwania tematów”¹³. Ugruntowaną pozycję Poddębskiego w środowisku fotograficznym potwierdza obecność jego prac w prestiżowych przedsięwzięciach wystawienniczych w kolejnych latach: I Ogólnopolskiej Wystawie Fotografiki zorganizowanej przez Fotoklub YMCA (1932), II Wystawie Fotografiki Polskiej w Zachęcie, wystawie „Sztuka i Turystyka” w Instytucie Propagandy Sztuki, III Wystawie Fotografiki w Wilnie (1933), gdzie podziwiano prace wybrane do przygotowywanego „Almanachu Fotografiki Polskiej” (1934), który stał się prezentacją dokonań fotograficznej elity. Publikacja była wydarzeniem edytorskim, jak o niej pisano: „w pięknej szacie graficznej (…) książka zawiera (…) 64 całostronnicowych reprodukcji dzieł fotografików polskich (…) Reprezentowani są wszyscy najlepsi”¹⁴.

Twórca ilustracji

Był to także czas poszukiwań w dziedzinie techniki fotograficznej. Wykorzystywanym dotąd aparatom wielko- i średnioformatowym zaczęła towarzyszyć małoobrazkowa Leica, nowoczesna bardziej poręczna, tańsza w eksploatacji, pozwalająca przywozić z wypraw dużo więcej materiałów fotograficznych, wkrótce całkowicie wyparła dawny sprzęt. Jej właściciel stał się jednym z najważniejszych polskich leikistów swojej epoki, co potwierdził udział w IX Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Warszawie (1935), gdzie urządzono także znakomicie przyjęty pokaz zdjęć fotografów posługujących się aparatem „Leica”¹⁵, a w jego następstwie miesięcznik „Moja Leica” zamieścił wybór zdjęć Poddębskiego oraz notę informacyjną o jego dokonaniach w nowej technice.

Tymczasem autorska kolekcja fotografii powiększała się w szybkim tempie. Poza rosnącym zbiorem o tematyce krajoznawczej, pracownia przyjmowała zamówienia na fotoreportaże o różnej tematyce, zdjęcia o charakterze reklamowym czy dokumentację dla potrzeb naukowych. Obok ministerstw korzystały z jej usług inne instytucje państwowe: urzędy wojewódzkie, Polska Agencja Telegraficzna, Pocztowa Kasa Oszczędności, Bank Gospodarstwa Krajowego; również najważniejsze instytucje kultury i nauki: Biblioteka Narodowa, Muzeum Narodowe, Towarzystwo Naukowe Warszawskie; a także towarzystwa turystyczne. Znakomite zdjęcia zamieszczały w swoich publikacjach najlepsze polskie domy wydawnicze m.in. Arcta, Biblioteki Polskiej, Wegnera w Poznaniu, Ossolineum czy Książnicy Atlas, oraz redakcje czasopism ilustrowanych: „Tygodnika Ilustrowanego”, „Światowida”, „Arkad”, „Morza”, „Turysty w Polsce” i innych. Serwisy powstające dla przedsiębiorstw i firm przemysłowych: np. Biura Podróży „Orbis”, Zakładów Mechanicznych Ursus S.A. czy Zakładów Mechaniczne Lilpop, Rau i Loewenstein wykorzystywane były w folderach i drukach informacyjnych¹⁶.

Dzięki wykorzystaniu nowej techniki pod koniec lat trzydziestych pracownia posiadała w ofercie już ponad 20 tys. negatywów dokumentujących wszystkie niemal sfery życia społecznego wieloetnicznej Rzeczypospolitej. Najbardziej obszerny był zbiór poświęcony Warszawie. Szczególne miejsce zajmowały w nim również zdjęcia z wybrzeża, tworzone w czasie kształtowania polskiej propagandy morskiej służącej wzbudzaniu ogólnonarodowego entuzjazmu związanego z odzyskaniem przez Polskę dostępu do morza. Kiedy podjęto decyzję o budowie miasta i portu w Gdyni, ruszyła wielka akcja uświadamiająca związana z tym ambitnym przedsięwzięciem. Podobnie jak wielu innych twórców także Poddębski zareagował na wezwanie mistrza Żeromskiego, „że trzeba ten port, jego obraz, jego niezbędną konieczność w duszach ludzkich wykuwać”¹⁷ Z tego powodu od 1927 roku spędzał prawie każdego lata kilka dni nad Bałtykiem, uwieczniając przede wszystkim rozwój Gdyni i jej portu, a także życie małych miejscowości rozsianych wzdłuż wybrzeża. Stał się w ten sposób twórcą jednej z największych kolekcji fotografii marynistycznej w przedwojennej Polsce.

Obraz portu Gdyni został w niej ujęty tematycznie. Znalazły się w nim zdjęcia „flagowych” okrętów naszej floty (Piłsudskiego, Batorego, Daru Pomorza), statków handlowych i wszystkich części portu (handlowego, pasażerskiego, rybackiego, węglowego) z ich najważniejszymi budynkami i urządzeniami: Dworcem Morskim, Łuszczarnią, Olejarnią, Elewatorem Zbożowym, Chłodnią Rybną, dźwigami i wywrotnicami portowymi. Przy okazji powstawania dokumentacji rozwoju miasta szczególna uwaga skierowana została na architekturę modernistyczną tworzoną przez najwybitniejszych architektów działających w tym czasie w Gdyni. Według ich projektów powstały budynki: Sądu Okręgowego, Urzędu Pocztowo-Telekomunikacyjnego, Akademii Morskiej, Szkoły Morskiej oraz inne fragmenty nowej zabudowy. Imponująca bryła Domu Mieszkalnego Funduszu Emerytalnego Pracowników Banku Gospodarstwa Krajowego również przykuła wzrok fotografa. Uchwycone zostały na zdjęciach także najbardziej charakterystyczne punkty miasta jak dąb na ulicy Portowej, czy Skwer Kościuszki.

Na podstawie tej części kolekcji możemy też zaobserwować jak wyglądała recepcja fotograficznej działalności Poddębskiego wśród współczesnych. Autor umiejętnie zabiegał aby odbiór jego twórczości był jak najszerszy. Dzięki swoim walorom estetycznym i znakomitej jakości technicznej jego zdjęcia z powodzeniem funkcjonowały w rozległej przestrzeni oświaty publicznej dotyczącej tematyki morskiej, towarzysząc tekstom o charakterze popularyzatorskim i edukacyjnym w prasie, książkach, przewodnikach i folderach reklamowych ¹⁸, a ich twórca stał się w ten sposób jednym z kreatorów ikonosfery „Polski morskiej”¹⁹. Warto wspomnieć o najbardziej spektakularnych publikacjach o tematyce marynistycznej, zawierających fotografie Poddębskiego. Wśród osiągnięć edytorskich zwraca uwagę ekskluzywne wydawnictwo „Polska na morzu” Głównej Księgarni Wojskowej, w doskonałym opracowaniu graficznym Anatola Girsa i Bolesława Barcza, przygotowane pod protektoratem Ligi Morskiej i Kolonialnej. Kolejną interesującą pozycją była publikacja Arcta „Na Gdyńskim Szlaku” Stanisława Zadrożnego, także zaprojektowana przez Atelier Girsa-Barcza. Popularnością cieszył  się też album poświęcony „Gdyni”, wydany nakładem Naszej Księgarni, a także opisująca życie Kaszubów na półwyspie helskim powieść dla młodzieży Jerzego Bandrowskiego „Na polskiej fali”, której trzecie wydanie uzupełniono bogatym materiałem ilustrującym rybacką egzystencję, a okładkę ozdobiono zdjęciem Daru Pomorza. O tym jak wielką wagę przywiązywano do propagandy morskiej świadczy również, z pozoru skromna, ale bogato ilustrowana, edukacyjna książeczka Państwowego Wydawnictwa Książek Szkolnych we Lwowie „Polska zaczyna się od Gdyni”, której autorem był sam dyrektor biura Polskiej Akademii Literatury Michał Rusinek²⁰. Doskonałe warsztatowo, ciekawe pod względem ujęcia, często wykonywane w malowniczej scenerii fotografie Poddębskiego chętnie wybierano również aby pełniły funkcję zarówno dekoracyjną, jak i propagandową, w przestrzeni miejskiej: na dworcach, w wagonach kolejowych, tramwajach warszawskich, ale także np. rozkładach jazdy. W podobnym charakterze funkcjonowały we wnętrzach publicznych: w konsulatach i ambasadach, na korytarzach ministerstw, Banku Gospodarstwa Krajowego czy Hotelu Sejmowego, gdzie rozmieszczono pięć zdjęć Poddębskiego z Gdyni²¹.

Ostatnie sukcesy i początek kariery reporterskiej

Koniec lat trzydziestych to w dalszym ciągu intensywny czas wypraw fotograficznych, podczas których część zbieranych materiałów wykonana została na kliszach kolorowych. Był to także dalszy ciąg aktywności artystycznej, udziału w ważnych wystawach zawsze w gronie najlepszych: w I Wystawie Fotografiki Wojskowej, Wystawie „Piękno Warszawy” (1937), Wystawie „Piękno Ziemi Śląskiej” oraz „Pierwszej Polskiej Wystawie Fotografii Ojczystej” (1938), XIX Dorocznej Wystawie Fotografiki Polskiej i Wystawie Fotografiki Morskiej we Lwowie (1939).

We wstępie do jej katalogu czytamy, że „Pierwszą Wystawę Fotografiki Morskiej zorganizowały wspólnym wysiłkiem instytucje, które wzięły sobie za zadanie propagandę i pogłębienie znajomości spraw morza, Liga Morska i Kolonialna oraz Akademicki Związek Morski w oparciu o Lwowskie Towarzystwo Fotograficzne, otwierające tą wystawą cykl wystaw z zakresu fotografii rodzimej. Wypada podkreślić jako specjalny sukces idei morskich i kolonialnych, że ta manifestacja zrozumienia spraw morza pierwsza Wystawa Fotografiki Morskiej została zrealizowana w ośrodku najbardziej odeń odległym”. Henryk Poddębski, zaprezentował na tej wystawie dziewięć bromów z cyklu „Nasze Morze”²². W tym czasie został też doceniony przez władze Rzeczypospolitej, gdy dla uczczenia stulecia wynalazku Daguerre’a Prezydent Rzeczypospolitej jako wyraz uznania przyznał odznaczenia za osiągnięcia w dziedzinie fotografii. Poddębski znalazł się wśród 11 wyróżnionych twórców, otrzymując Brązowy Krzyż Zasługi²³. Z dzisiejszej perspektywy było to symboliczne podsumowanie 27-letniej kariery znakomitego artysty i dokumentalisty świadomego swojej roli w zakresie „propagandy fotograficznej”²⁴.

Pod koniec lat trzydziestych wraz ze zmianą atmosfery politycznej w Europie, a także w Polsce, coraz większego znaczenia zaczęły nabierać publikacje dotyczące bieżących wydarzeń o zdecydowanie propagando-ideologicznej wymowie. Wśród fotografii wykonywanych przez Poddębskiego również coraz więcej miejsca zaczęły zajmować tego typu prace. Powstawały fotoreportaże z zawodów sportowych, z obchodów Święta Morza (w Gdyni i Warszawie), z zajmowanego przez odziały polskie Zaolzia czy manewrów wojskowych, a ich twórca, zgodnie z duchem czasu, należał do komitetu przygotowującego utworzenie organizacji reporterów prasowych. 9 marca 1939 roku odbyło się zebranie założycielskie, powołujące do istnienia Syndykat Fotoreporterów Rzeczypospolitej Polskiej, na którego czele stanął Witold Pikiel, a Henryk Poddębski wszedł do władz zarządu. Organizacja była stowarzyszeniem zawodowym, które miało wspierać swoich członków w ich działalności zawodowej oraz dbać o podnoszenie ich kwalifikacji²⁵. Dla Poddębskiego rozpoczął się także czas eksperymentowania z kamerą filmową.

Epilog

Wybuch wojny przerwał tak aktywne i pełne planów życie zawodowe Poddębskiego. W pełni sił twórczych zrezygnował z działalności, gdy rodzina przeżyła dramat. W 1940 roku aresztowano syna, który wkrótce po przewiezieniu do obozu w Mauthausen zginął. Cenne wyposażenie pracowni mieszczącej się przy ul. Marszałkowskiej 125 zostało zagrabione przez okupanta, udało się ukryć tylko jedną Leicę. Kolekcję zaś ocaliła decyzja o przeniesieniu zbioru do mieszkania. Atelier w którym prowadzono działalność konspiracyjną, a w czasie Powstania miało swoją siedzibę zgrupowanie Chrobry II, spłonęło. Fotograf nie przeżył wojny. Został aresztowany we wrześniu 1944 roku i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, skąd trafił ostatecznie do Veihingen, gdzie zmarł 4 marca 1945 roku.

Henryk Poddębski był twórcą postępowym, który znakomicie odczytywał współczesne trendy zarówno w życiu społecznym, jak i polityce. Umiejętnie dostosowywał do nich rozwój swojej kariery zawodowej. Znalazło się w niej miejsce dla fotografii krajoznawczej i dokumentalnej, a także poszukiwań artystycznych. Nie poprzestał jednak na tym, niespokojna natura eksploratora zmusiła go do dalszych eksperymentów; postanowił zmierzyć się z jednym z najtrudniejszych gatunków fotografii – reportażem, zainteresował się także sztuka filmową. Potrzeba zdobywania kolejnych doświadczeń oraz dążenie do operowania różnymi środkami wyrazu potwierdzają jak ambitnie i konsekwentnie rozwijał swój warsztat i kompetencje zawodowe. Pozostawił wspaniałe dziedzictwo, imponujący pod względem artystycznym i dokumentalnym zbiór fotografii będący wyjątkowym świadectwem historycznym. W czasie całego twórczego życia z pasją i talentem realizował swoją misję, początkowo zapisując na szklanym negatywie, a potem na taśmie celuloidowej obraz świata, który bezpowrotnie odszedł.

Jego okiem oglądamy dziś barwną wielonarodową i wielokulturową Rzeczpospolitą z jej pięknymi pejzażami, dziewiczą przyrodą, wspaniałymi zabytkami, ale także znakomitymi dokonaniami w budowie nowoczesnej infrastruktury państwowej. Możemy korzystać z tej bogatej spuścizny, która pozostaje nieocenionym źródłem wiedzy o naszej bujnej i skomplikowanej przeszłości. Wolno nam spojrzeć na dorobek fotografa także jako na rodzaj zapisu pamięci zbiorowej i indywidualnej, która wciąż intensywnie oddziałuje i posiada istotne znaczenie kulturotwórcze. Różnorodność tematyczna i formalna pozwala twórczość tę analizować z wielu perspektyw badawczych. Możemy interpretować ją pod względem wartości estetycznych i dokumentalnych jako przekaz ikonograficzny, propagandowy czy historiograficzny, niezwykle cenny dla historyków, badaczy sztuki, konserwatorów, antropologów kultury, etnologów czy bibliologów.

1. Archiwum PAN, Materiały Mieczysława Orłowicza, mps, III-92, teczka 150.
2. Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1908, s. 42.
3. O początkach działalności Komisji Fotograficznej w kontekście edukacji fotograficznej, jaką zdobywał Henryk Poddębski w Polskim Towarzystwie Turystycznym, autorka pisała w artykule „Misje Fotograficzne Henryka Poddębskiego – rys historyczny, początki działalności (część I), Dagerotyp 2008, 17, s. 59-82.
4. Fragment   przemówienia wygłoszonego w 1912 r. na otwarcie wystawy „Piękno Krajobrazu”. „Ziemia” 1912, 11, s. 175.
5. Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1920, s. 7.
6. Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1928, s. 43.
7. Na początku lat trzydziestych ze względów ekonomicznych zamknięto pracownię fotograficzną w PTK.
8. O wyprawach fotograficznych Poddębskiego autorka obszernie pisała w artykule „Misje Fotograficzne Henryka Poddębskiego – od Wileńszczyzny po Śląsk, od Pomorza po Huculszczyznę (część II), „Dagerotyp” 2009, 18, s. 95-126.
9. Udział Henryka Poddębskiego w licznych wystawach fotograficznych został bardziej szczegółowo   przedstawiony w artykule „Fotograf w służbie państwa” zamieszczonym we wstępie do albumu  Henryk Poddębski. Polska Niepodległa. Fotografie z lat 1918-1939, Lublin 2018, s. 19-21.
10. Józef Świtkowski, Dziesięciolecie fotografików polskich na P.W.K. w poznaniu, „Słowo Polskie” 1929, 194, s.6.
    10. – I Salon Okrężny Sztuki Fotograficznej, „Polski Przegląd Fotograficzny”1930, 3, s. 69.
11. Jan Bułhak, Polski Fotoklub, „Fotograf Polski”1930, 3, s. 55-56.
12. Fotografika w Wiosennym Salonie w Zachęcie, „Fotograf Polski” 1931, 3, s. 58.
13. La Photographie Artistique,“La revue moderne illustrée des arts et de la vie” 1931, 30 octobre, s. 24-25.
14. Jan A. Neuman, Almanach Fotografiki Polskiej 1934 R., „Fotograf Polski” 1934, 1, s. 19. Do Almanachu wybrano „Białe Niedźwiedzie” Poddębskiego znane z V Salonu Fotografiki Polskiej w 1931 roku a także z późniejszych publikacji prasowych („Fotograf Polski”1931, 10, karta nienumerowana; „Tygodnik Ilustrowany”1931, 29, s.563).
15. Jedynym zachowanym aparatem Poddębskiego, jaki ocalał  z pożogi wojennej jest Leica III, nr seryjny 144027, z szerokokątnym obiektywem Elmar 35 mm f 3,5, jest to model z wbudowanym dalmierzem sprzężonym z obiektywem, co pozwalało na bardzo precyzyjne nastawianie ostrości. 
16. Spis pewnej części swojej klienteli przedstawił Poddębski w katalogu firmowym wydanym w 1934 roku: Henryk Poddębski, Wstęp [w:] Katalog fotografij Henryka Poddebskiego, s. 3-4, a także w piśmie-liście skierowanym do M. Orłowicza „25-lecie działalności Fotografa Pejzażysty Henryka Poddębskiego”, Archiwum PAN, Materiały Mieczysława Orłowicza, mps, III-92, teczka 150, dodatkowym źródłem informacji są także cykle zdjęć informacyjno-reklamowych wykonane dla różnych firm, obecnie zbiory NAC.
17. Stefan Żeromski, Port w Gdyni [w:] Pisarze polscy kresom zachodnim, Warszawa 1925.
18. Zdjęcia Poddębskiego zdobią wiele wydawnictw turystycznych poświęconych tematyce morskiej m.in.: Gdynia i Wybrzeże, przewodnik ilustrowany, Warszawa 1933 (nakładem Ligi Morskiej i Kolonialnej), Gdynia, Wybrzeże i Kaszuby, 1935 (nakładem Polskiego Biura podróży Orbis w Gdyni).
19. O zjawisku kreowania ikonosfery „Polski morskiej” na potrzeby propagandy, w kontekście budowania polskiej polityki morskiej oraz rozwijaniu „edukacji morskiej” pisała Małgorzata Omilanowska w: Propaganda wizualna „Polski morskiej” [w:] Polska nad Bałtykiem, Gdańsk 2012.
20. Niestety w publikacjach nie zawsze pojawiały się nazwiska autorów zdjęć. Czasem informowano ogólnie o autorach bez stosownych podpisów do konkretnych zdjęć. Spośród wymienionych publikacji tylko Na Polskiej fali ozdobiona jest wyłącznie zdjęciami Poddębskiego.
21. Znamy tytuły prezentowanych tam prac: Gdynia – nowe dzielnice, Gdynia – port (2 ujęcia), Gdynia – ulica Portowa, Gdynia – Dworzec Morski, Archiwum PAN, materiały Mieczysława Orłowicza, mps, III-92, teczka 392.
22. Wiemy jak zatytułował swoje prace sam autor: Władysławowo-fala na Bałtyku, Promień na Bałtyku, Przylądek, Na pełne morze, Nasza duma narodowa, W oczekiwaniu, Port odpoczywa, W bezpiecznej przystani, Szkoła Pol. Marynarza. Katalog: XIX Doroczna Wystawa Fotografiki Polskiej oraz Wystawa Fotografiki Morskiej, Lwów 2. II. – 2.III. 1939
23. Lista odznaczonych za zasługi na polu fotografiki, „Fotograf Polski” 1939, 2, s. 32; T. Cyprian, Ruch fotograficzny w kraju, „Nowości Fotograficzne” 1939, nr 1, s. 38. 
24. Henryk Poddębski bardzo świadomie postrzegał swoją misję artysty i zawodowego fotografa również w kategoriach pracy propagandowej. H. Poddębski, List do Redakcji, „Fotograf Polski” 1939, 3, s. 48.
25. Według przyjętego statutu Syndykatu paragraf trzeci określał cele stowarzyszenia były to: a) wzajemna pomoc zawodowa i materialna działających w zakresie ilustrowania dzienników i wydawnictw ilustrowanych w kraju i zagranicą, b) podniesienie poziomu fotografii przez prowadzenie kursów, odczytów, urządzanie wystaw oraz wydawanie rocznika fotograficznego. Członkami Syndykatu mogli zostać obywatele polscy, którzy dostarczali prac reporterskich do ilustrowanych pism oraz kierownicy agencji fotograficznych i działów ilustracyjnych pism wychodzących w Polsce.

W dniu 11.11.2022 Muzeum Miasta Gdyni jest otwarte dla zwiedzających. Zapraszamy na nasze wystawy w godzinach 10:00 – 17:00. Do zobaczenia w Muzeum Miasta Gdyni!

Rosnąca niepodległość, czyli przyjdź i odbierz sadzonkę – obchody Narodowego Święta Niepodległości

Dokładnie rok temu wręczyliśmy mieszkańcom Gdyni piękne sadzonki dęba pospolitego. Był to świetny sposób na świętowanie 103. rocznicę odzyskania niepodległości.

W tym roku Muzeum Miasta Gdyni kieruje swoją uwagę na tematy związane z ekologią.

To doskonały powód do powtórzenia naszej zielonej akcji także przy 104. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.

Dlatego 11 listopada 2022 roku o godzinie 11:00 spotkajcie się z nami pod pomnikiem Tadeusza Wendy, aby wspólnie celebrować ten niezwykły dzień. Młodsi i starsi, więksi i mniejsi, wszyscy będą mogli odebrać od nas symboliczny prezent – drzewa. Dbając o zieleń w mieście, zachęcamy do zasadzenia otrzymanego prezentu nieopodal własnego domu, w ogródku, a nawet w donicy na balkonie.

Na 104. rocznicę odzyskania niepodległości, mamy dla was 104. drzewka.

Na wydarzenie nie obowiązują zapisy.

Wszelkie pytania można kierować do zespołu Ośrodka Edukacji, mailowo pod adresem  edukacja@muzeumgdynia.pl oraz telefonicznie  58 662 09 35/36/37

Udało się! Długo oczekiwane lato, w końcu odwiedziło Gdynię. Aby je godnie powitać, przygotowaliśmy kilka ciekawych warsztatów w ramach muzealnej Świetlicy:
–  w środę 22.06.2022 warsztaty z tworzenia kwiatów z bibuły;

– w czwartek 23.06.2022 warsztaty z dekoracji wiązanych;

– w piątek 24.06.2022 warsztaty z plecenia wianków.

Świetlica Muzeum Miasta Gdyni to przyjazna przestrzeń dla wszystkich Ukrainek i Ukraińców, w której można ciekawie i twórczo spędzić czas. Oprócz licznych zabawek i materiałów plastycznych, możecie skorzystać z muzealnego wifi, komputera z ukraińską klawiaturą, drukarki czy skanera.

Świetlica czynna jest od środy do piątku w  godzinach od 11:00 do 16:00, w godzinach od 12:30 do 15:30 odbywają się warsztaty plastyczne dla najmłodszych i nie tylko. Wstęp wolny.

Нарешті! Довгоочікуване літо навідалося до Гдині. Щоби його гідно привітати, ми приготували декілька цікавих майстер-класів в рамках музейної Світлиці:

• в середу 22.06.2022 майстер-клас зі створення квітів з гофрованого паперу;
• в четвер 23.06.2022 майстер-клас із в’язання декоративних прикрас;
• в п’ятницю 24.06.2022 майстер-клас із плетіння вінків.

Світлиця Музею міста Гдині — то дружній простір для всіх українців та українок, в якому можна цікаво та творчо провести час. Окрім великої кількості різноманітних іграшок та матеріалів для творчості, також пропонуємо скористатись музейним wifi, комп’ютером з українською клавіатурою, принтером та сканером.

Світлиця працює з середи по п’ятницю з 11:00 до 16:00, майстер-класи для дорослих та дітей проходять з 12:30 до 15:30. Вхід вільний.

Neoklasycystyczne filiżanki ze spodkiem, wykonane z najwyższej jakości białej porcelany, o bardzo subtelnym złoto-kobaltowym zdobieniu, były produkowane dla dworu cesarskiego i szlachty. Ta konkretna pochodzi z fabryki manufaktury wiedeńskiej. Prawdopodobnie około połowy XIX wieku została zakupiona przez kapitana Gracjana Wendę, a następnie trafiła w ręce Tadeusza, budowniczego portu gdyńskiego.

KOBALTOWA SUBTELNOŚĆ

Filiżanka z charakterystycznym łamanym uszkiem została wykonana w komplecie z głębokim spodkiem o wysokim kołnierzu. Ranty naczyń obwiedziono kobaltowymi liniami, nad którymi naniesiono w niewielkich odległościach podwójne, ukośne kreseczki w kolorze złotym. Wzdłuż górnych krawędzi poprowadzono drobne punkty w kształcie półkola, zwieńczone dekoracyjną linią. Pierwotnie na filiżance i spodku, w centrum, znajdowały się złote przedstawienia floralne i pojedyncze gałązki z listkami przy brzegach. Ale w wyniku użytkowania całkowicie się wytarły. 

ESTETYKA WIEDEŃSKIEJ MANUFAKTURY

Historia tego egzemplarza rozpoczyna się w wiedeńskiej fabryce – drugiej po ośrodku w Miśni, najstarszej w Europie wytwórni porcelany. Początkowo było to prywatne przedsiębiorstwo, założone w 1718 roku przez wiedeńskiego urzędnika dworu cesarskiego – Claude du Paquiera i zlokalizowane przy Porzellangasse w Alsergrund. Wytwarzane produkty wyróżniały się kremową barwą o delikatnym połysku. W 1744 roku z powodu trudnej sytuacji finansowej Claude du Paquier postanowił sprzedać fabrykę państwu. Od tego czasu na spodzie każdego naczynia wybijano austriacką tarczę z niebieskim paskiem – właśnie taka kobaltowa sygnatura widnieje na filiżance inżyniera Tadeusza Wendy. 

POLSKI ŚLAD

Firma z roku na rok doskonaliła jakość wyrobów, a odkrycie złóż glinki na Węgrzech znacznie poprawiło jakość masy porcelanowej. W 1777 roku wytwórnia otworzyła dwa sklepy w Polsce – we Lwowie i Berdyczowie, wtedy też zaczęto wytwarzać figurki nazywane „polską rodziną”. W latach 1784-1805, zgodnie z duchem czasu, skupiła się na tworzeniu produktów w subtelnej bieli z drobnymi zdobieniami. Motywem przewodnim była natura, a na naczyniach pojawiły się liście akantu i palmety. W 1795 roku odkryto błękit kobaltowy, a na porcelanie coraz częściej widniały złote dekoracje i kobaltowe błękity. Mimo dużej popularności i najwyższej jakości wykonywanych produktów w 1864 roku manufakturę zamknięto. Jej działalność wznowiono dopiero w 1923 roku pod nową nazwą Augarten. 

EKSPOZYCJA CZASOWA

Mimo swojego wieku filiżanka wciąż zachwyca prostotą formy i subtelnym zdobieniem, o czym można się przekonać na własne oczy zwiedzając ekspozycję pt. Tadeusz Wenda – człowiek i jego dzieło. Dzięki uprzejmości Hanny Wendy-Uszyńskiej obiekt znajduje się wśród innych pamiątek po inżynierze. 

Ekspozycja trwa do 13 lutego 2022 roku.

Joanna Mróz

Filiżanka inżyniera Tadeusza Wendy, poł. XIX wieku, ze zbiorów prywatnych, fot. Leszek Żurek

Tak niedawno, bo zaledwie pięć lat temu, wraz z panią Agnieszką dumnie otwieraliśmy moduł zmienny na naszej wystawie poświęcony jej rodzinnej historii. Wspominając fascynujące koleje losu jej rodziny, gdyńskich rymarzy działających pod adresem ul. Świętojańska 137, opowiadała o dramatycznych chwilach i wydarzeniach wojennych, których była świadkiem i uczestnikiem, wydarzeniach, które dzięki jej odwadze i uporowi przeszły do historii nie tylko Gdyni, ale i całego kraju.

Przedmiotem, który wiąże się z losami Pani Agnieszki jest plecak, przechowywany w Muzeum Miasta Gdyni. Plecak pozornie zwyczajny, charakterystyczny dla okresu międzywojennego, który został wykonany w zakładzie rymarskim Leona i Jadwigi Rekowskich przy ul. Świętojańskiej 137. W plecaku tym, wyposażonym w specjalnie przygotowane drugie dno, druhna Mieczysława Oleszak (po mężu Pobłocka) ps. „Przelotny Ptak”, łączniczka Tajnego Hufca Harcerzy w Gdyni, przeniosła przez front plany niemieckich umocnień wokół miasta i przekazała je wojskom radzieckim idącym ku Zatoce Gdańskiej.

Plany zostały przygotowane podczas akcji wywiadowczej o kryptonimie „B-2”, przeprowadzonej w ostatniej fazie II wojny światowej przez harcerzy z inicjatywy por. Joachima Joachimczyka. Na ul. Śląską, skąd wyruszyła w podróż Pobłocka, plecak z mapami przeniosła córka właścicieli zakładu rymarskiego Agnieszka Rekowska (po wojnie: Agnieszka Sitko). Dzięki tej akcji podczas wyzwalania udało się ocalić życie wielu żołnierzy i mieszkańców, a także znacznie zmniejszyć zniszczenie miasta. Do 2011 roku plecak był przechowywany w domu Mieczysławy Pobłockiej w Koleczkowie.

Pani Agnieszka dzieliła się z nami historiami nie tylko związanymi z wyżej opisanymi wydarzeniami. Była osobą serdeczną, otwartą, lokalną patriotką w pełnym tego słowa znaczeniu.

AGNIESZKA SITKO zd. Rekowska
21.09.1927 – 22.01.2022

Inżynier Tadeusz Wenda sportretowany na odsłoniętym we wrześniu muralu, twarzą zwrócony jest ku głównemu wejściu do gdyńskiego portu. Patrząc za nim w tym właśnie kierunku, ponad budynkami zobaczymy mola zewnętrzne, znajdujące się między nimi baseny portowe, awanport oraz bazę Marynarki Wojennej z Kępą Oksywską w tle. Co widzimy bliżej, kierując wzrok nieco w lewo, bardziej ku północy?

Naszą uwagę zwróci odrestaurowany Dom Marynarza Szwedzkiego – obecnie Konsulat Kultury, z boczną elewacją kończącą ulicę Władysława IV. Arterię równie ważną komunikacyjnie dla Śródmieścia, co niepopularną wśród gdynian. Przy tym niezwykle różnorodną, która wychodząc od powojennej idei prospektu, zwęża się w sąsiedztwie modernistycznej zabudowy międzywojnia, przecina dwie historyczne osie ulic 10 Lutego i Starowiejskiej, by nagle skręcić w lewo i „wpaść” w ciąg ulicy Jana z Kolna. Pomimo, że tam właśnie kieruje się większość ruchu kołowego, to warto pojechać lub pójść prosto – ulicą Tadeusza Wendy.

Uwarunkowania polityczne sprawiały, że ani w latach 30. XX wieku, ani w realiach pierwszych kilkunastu lat Polski Ludowej, Tadeusz Wenda nie był w Gdyni należycie uhonorowany. Ba, zdarzało się, że był celowo pomijany bądź przemilczany! Dopiero lata 60. przyniosły tu pierwszą widoczną zmianę. Ulicę dotąd Mostową, która przebiegała nasypem i dwoma wiaduktami przedłużając ulicę Portową do Urzędu Morskiego, przemianowano na ulicę Tadeusza Wendy. Ten akt nadania nowej nazwy był dość skromny, wszak trudno było znaleźć budynki pod jej adresem (przed wojną do ulicy Mostowej przypisano obiekty Urzędu Morskiego). Miał przy tym podwójnie symboliczne znaczenie – dotyczył trasy będącej nowoczesnym łącznikiem między miastem a portem, a ponadto przypominał postać, której nie powinno się zapomnieć, czyli projektanta i budowniczego gdyńskiego portu.

„Nowa” ulica Tadeusza Wendy kończyła się zjazdem i spektakularnym otwarciem na gmach Urzędu Morskiego, tylko zaczynała dość… zwyczajnie. Łagodnym podjazdem przy skrzyżowaniu ulic Portowej i św. Piotra. Być może dlatego, z czasem postanowiono ją przedłużyć, wyprowadzając ku bocznicom kolejowym i magazynom – w stronę ulicy Jana z Kolna. Droga dojazdowa do tego obszaru portowego zaplecza stopniowo zyskiwała na znaczeniu, wraz z powstawaniem kolejnej infrastruktury przeładunkowej. Poszukiwano też rozwiązania, które odciążyłoby ulicę Portową, przekierowując ruch z jej ominięciem. Dążono do realizacji połączenia ulic Wendy, Węglowej i św. Piotra z ulicą Jana z Kolna, a tym samym do zakończenia odcinka, który pojawił się już na planie z 1929 roku (jako zrealizowany!). Następnie to pojawiał się, to znikał na kolejnych mapach i planach Gdyni w latach 30. Na niemieckich mapach z okresu drugiej wojny światowej nie jest ujęty, wraca w 1946 roku, ale raczej, jako projekt. Tego, znanego dziś łukowatego odcinka ulicy nie ma na mapach z lat 60., jest zaznaczony dopiero w 1972 roku. Wspominano wówczas o przedłużaniu ulicy Władysława IV ku ulicy Portowej, choć literatura wskazuje, że nastąpiło to dopiero w 1994 roku przy okazji oddawania do użytku kompleksu targowego World Trade Center – Gdynia Expo. Zachowane fotografie wskazują, że w 1972 roku nie było drogowego połączenia, ujęto na nich przy tym prace przygotowawcze z 1994 roku. Wiele wskazuje zatem na to, że znaną nam ulicą Tadeusza Wendy w obecnym jej przebiegu możemy jeździć od niespełna trzech dekad.

Tak jak przedwojenny odcinek ulicy Mostowej oraz charakterystyczny wiadukt były synonimami nowoczesności, tak z odcinkiem późniejszym wiążą się mniej znane gdyńskie wątki. Ulica niejako przecina nieistniejącą dziś linię kolejową, która od początku lat 20. prowadziła do budującego się portu, podobnie jak późniejsze bocznice prowadzące do magazynów i na zaplecze portowe. Podczas wojny na obszarze obejmującym dzisiejszy parking zbudowano tymczasowe budynki mieszkalne dla Niemców Bałtyckich ewakuowanych z terenów Łotwy i Estonii. Trzy z nich możemy jeszcze zaobserwować. W latach 70. zbudowano interesujący obiekt Morskiej Centrali Zaopatrzenia (późniejszy „Handlomor”), obecną siedzibę Morskiej Agencji Gdynia; od 1994 roku część omawianego terenu weszła w obręb wspomnianego Expo. Niezwykle wartościowy jest również, mimo swojej wizualnej niepozorności, budynek ujęcia wody dla Gdyni, zlokalizowany bliżej ulicy Jana z Kolna. Powstały w 1930 roku w ramach większej inwestycji wodociągowej zapewniał dostawę dla centrum miasta. Wciąż zawiera interesujące elementy przedwojennego, modernistycznego wystroju oraz specjalistycznego wyposażenia, będąc przykładem swego rodzaju zabytku techniki. W obliczu planów inwestycyjnych, w niedalekiej przyszłości stać się ma tymczasowym zapleczem dla parku, który przewidziano na tym terenie. Po renowacji i rewaloryzacji mógłby na stałe zostać wyjątkowym elementem tego założenia, dając możliwość odpoczynku, ukazując fragment dziejów techniki oraz przybliżając międzywojenne miasto – Gdynię czasów inżyniera Tadeusza Wendy.

Autor tekstu: Marcin Szerle