Geneza Warsztatów Portowych Marynarki Wojennej (MW) sięga początków II Rzeczypospolitej i wiąże się bezpośrednio z odzyskaniem dostępu do morza w 1920 roku. Już w tym samym roku w Pucku, na bazie dawnego portu rybackiego o wymiarach 60 × 40 metrów, zorganizowano pierwszy w okresie międzywojennym port dla polskiej floty morskiej. Jego niewielkie rozmiary szybko okazały się niewystarczające wobec ambitnych planów rozwoju Marynarki Wojennej oraz jej bieżących potrzeb, przez co port pełnił jedynie rolę rozwiązania tymczasowego. Mimo ograniczonych możliwości rozwoju, to właśnie w Pucku zaczęto tworzyć zaplecze techniczne dla powstającej floty. W maju 1922 roku w bezpośrednim sąsiedztwie portu uruchomiono prowizoryczne warsztaty portowe, w których głównie prowadzono podstawowe naprawy pierwszych jednostek pływających MW.

Postępująca budowa gdyńskiego portu wojennego na Oksywiu pozwoliła w 1927 roku przenieść Warsztaty Portowe MW do Gdyni. Infrastrukturę zakładu, którą zlokalizowano w bezpośredniej bliskości budującego się basenu Portu Wojennego w Gdyni-Oksywiu i nasady Mola Północnego, zbudowano w latach 1926-27. W tym czasie zbudowano zespół budynków, składający się między innymi z około dziesięciu jednokondygnacyjnych baraków, o konstrukcji z nieotynkowanego muru pruskiego, krytej drewnianym dachem pokrytym papą. Większość z nich wyposażono w instalację elektryczną i system centralnego ogrzewania. Największy budynek o powierzchni 662 m², mieścił stolarnię, tokarnię i biuro mistrzów. Pierwotnie stolarnia i tokarnia stanowiły dwa oddzielne obiekty, dopiero w 1929 roku połączono je murowanym łącznikiem. W tokarni ustawiono tory kolei wąskotorowej o rozstawie 600 mm, które umożliwiały wjazd małych wózków transportowych do wnętrza obiektu. Obok ustawiono mały budynek o powierzchni 50 m², który mieścił kotłownię. Naprzeciwko tokarni, wzniesiono dwa mniejsze baraki o powierzchni 192 i 93 m². Większy mieścił ślusarnię, spawalnię i motorownię, zaś mniejszy – elektrownię, elektromontownię i akumulatornię (dobudowaną w 1929 roku). Obok nich, w późniejszym czasie (w 1929 roku), wzniesiono kolejny barak dla tapicerni, żaglarni i garażu. We wschodniej części terenu warsztatów wzniesiono kolejny budynek o powierzchni 264 m², mieszczący odlewnię z warsztatem precyzyjnym i warsztatem uzbrojenia.

Z innych ważniejszych obiektów Warsztatów Portowych MW w Gdyni w zachodniej części zakładu zbudowano magazyn główny o powierzchni 300 m². Budynek mieścił również magazyn produktów, magazyn modeli, punkty przyjmowania i wydawania materiałów oraz biuro. Obok zbudowano budynek administracyjny o powierzchni 220 m², z biurem ogólnym, biurem kierownika warsztatów i magazynem. Ponadto, w północnej części Warsztatów Portowych wzniesiono także mesę robotniczą o powierzchni 106 m² i drewnianej konstrukcji tartak. Wokół zespołu baraków wzniesiono ogrodzenie z drutu kolczastego o wysokości 2 m i drewnianego parkanu o tej samej wysokości, zaś wewnątrz ustawiono tory kolei wąskotorowej o rozstawie 600 mm, z dwiema obrotnicami. W 1929 roku opracowano projekt rozbudowy Warsztatów Portowych MW w Gdyni, zakładający powiększenie zakładów o sześć murowanych hal dla kuźni, traserni, warsztatów mechanicznych, motorowni, elektromontowni i blacharni z kotlarnią. Obok miały również zostać zbudowane nowe obiekty dla biura konstrukcyjnego, centralnego ogrzewania, administracji, spawalni, kompresora i garażu dla pojazdów. Obiekty miały zostać wzniesione w bezpośredniej bliskości basenu portowego.

Widok na Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej w Gdyni, fot. nieznany, 1929 r. (ze zbiorów autora). Legenda: 1.Stolarnia i tokarnia, 2. Odlewnia, 3. Tapicernia, żaglarnia i garaż, 4. Ślusarnia, spawalnia i motorownia, 5. Elektrownia i elektromontownia, 6. Biuro ogólne i magazyn, 7. Magazyn główny, 8. Tartak, 9. Mesa robotnicza, 10. Szopa na drewno, 11. Biuro konstrukcyjne, 12. Transformator.

Projekt rozbudowy Warsztatów Portowych MW w Gdyni, proj. nieznany, 1929 r. (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Plan sytuacyjny Warsztatów Portowych MW w Gdyni, proj. nieznany, 1931 r. (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)

Projekt ten nigdy nie został zrealizowany w pełni, ale w latach 1930-1931 na obszarze, który obejmował, zrealizowano dwie murowane hale dla nowej kuźni i kotlarni, nowy murowany budynek administracyjny, jadalnię robotniczą i ustęp dla pracowników. Hala kotlarni posiadała wymiary 40 x 15,5 metrów, jedną kondygnację i tylko jedno pomieszczenie. Przez całą długość budynku przebiegał tor wąskotorowy o rozstawie 600 mm. Na jego osi umieszczono obrotnicę, z której odchodził boczny odcinek torów prowadzący do kuźni. Kuźnia charakteryzowała się niemalże identyczną architekturą, w stosunku do hali kotlarni, z tym że miała mniejsze wymiary – 26 x 15,5 metrów. W nowej kuźni zainstalowano piece kowalskie wraz z kanałami odprowadzającymi spaliny. Dodatkowo, wybudowano tam długi piec do nagrzewania kształtowników, przeznaczonych do produkcji wręg i elementów kadłubowych. Oba budynki miały jednolitą wysokość, lekko przekraczającą sześć metrów, dwuspadowe dachy o niewielkim nachyleniu, pozbawione były detali architektonicznych. Elewacje urozmaicono jedynie rytmicznie rozmieszczonymi, wąskimi i wysokimi oknami o prostokątnych wykrojach, które zapewniały naturalne doświetlenie wnętrz i podkreślały prostotę geometrycznej kompozycji fasad.

Widok na Warsztaty Portowe MW w Gdyni (widoczne dwie nowe hale kuźni i kotlarni wybudowane w latach 1930-1931), fot. nieznany, 1931-1939 (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni)

Widok z cmentarza przy parafii św. Michała Archanioła na Warsztaty Portowe MW w Gdyni (pośrodku zdjęcia widoczny jest budynek jadalni robotniczej, zaś po jego lewej stronie budynek administracyjny z 1931 r.), fot. nieznany, 1937 r. (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni)

Nowy budynek administracyjny o wymiarach 41 x 26 metrów zbudowano na planie litery „C”, z otwartym dziedzińcem wewnętrznym. Forma obiektu składała się z podwyższonej części centralnej, mieszczącej pomieszczenia portierni, i dwóch niższych skrzydeł: lewego z szatnią i umywalnią dla pracowników, i prawego z biurem administracyjnym Warsztatów Portowych MW. Dach budynku wspierał się na wyższych ścianach obwodowych oraz niższych ścianach skrzydeł okalających dziedziniec. Połacie dachu opadały w kierunku dziedzińca, tak aby różnica wysokości pomiędzy tymi ścianami została zniwelowana nachyleniem dachu. Taka konstrukcja przykrycia budynku stworzyła poddasze nieużytkowe o trójkątnym przekroju, mieszczące się pomiędzy konstrukcją więźby a stropem nad kondygnacją parteru. Elewację budynku zdobiły boniowane lizeny i skromny gzyms dachowy. Obok wzniesiono jadalnię robotniczą o wymiarach ok. 25 × 15 metrów, która pod względem dekoracji i proporcji elewacji nawiązywała do sąsiedniego budynku administracyjnego. Co ciekawe kmdr por. Roman Somnicki, kierownik Warsztatów Portowych MW w Gdyni w latach 1928-1933, pisał w swoich wspomnieniach, że budynek jadalni był konstrukcji drewnianej i został w ten sposób otynkowany, aby nawiązywał do sąsiedniego murowanego budynku.

Zakres działalności omawianych warsztatów obejmował głównie remonty generalne i bieżące, a także drobne prace na okrętach Marynarki Wojennej. Prowadzono również modernizacje, czasem o charakterze większej przebudowy, a w późniejszym okresie również budowę małych okrętów i jednostek pomocniczych. Zakład przyjmował zamówienia od innych instytucji państwowych i prywatnych z zakresu: naprawy mechanizmów i kadłubów okrętowych, budowy łodzi żaglowych i wiosłowych, produkcji osprzętu okrętowego, odlewów z metali szlachetnych i żeliwa do 500 kg, cynkowania i różnych prac stolarskich.

Pierwszą dużą budową przeprowadzoną na terenie Warsztatów Portowych MW była budowa 350-tonowego doku pływającego, przeznaczonego na potrzeby własne. Dok o długości 42 m, zmontowany z pięciu pontonów i dwóch baszt, zbudowano w latach 1931-1932. W 1937 roku znacząco go powiększono, poprzez dobudowę dwóch pontonów, zwiększając jego nośność do 500 ton, zaś długość do 55 metrów. W podobnym okresie co dok pływający – w latach 1932-1934, dla potrzeb zwiększenia zdolności warsztatów, zbudowano również dźwig pływający o udźwigu 25 ton.

Plan budowy stoczni zrealizowany częściowo i w znacząco zmienionym kształcie, proj. nieznany, 1934 r. (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Fotografia makiety przedstawiającej plan budowy stoczni, fot. nieznany, druga połowa lat 30. dwudziestego wieku (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Pierwszym okrętem zbudowanym w Warsztatach Portowych MW w Gdyni był trałowiec ORP „Jaskółka”, zwodowany 11 września 1934 roku w Porcie Wojennym Gdynia-Oksywie. W latach 1937-1939 Warsztaty Portowe MW w Gdyni zrealizowały budowę kolejnych dwóch okrętów tego samego typu – OORP „Czapla” i „Żuraw”. Oprócz powyżej wymienionych jednostek zakłady zbudowały jeszcze jeden okręt – bazę nurków ORP „Nurek”, zwodowany w 1936 roku. Ponadto zbudowano tam kilka jednostek pomocniczych dla Marynarki Wojennej i Urzędu Morskiego w Gdyni. Infrastruktura Warsztatów Portowych MW w Gdyni miała skromny i w dużej mierze improwizowany charakter. Brak takich obiektów, jak odpowiedniej wielkości kadłubownia, wymuszał budowę kadłubów okrętowych na „otwartym powietrzu”, na specjalnych drewnianych podkładach, zaś wodowanie odbywało się przy pomocy dźwigu pływającego zamiast pochylni, której również brakowało. Ten stan rzeczy, powiązany również z planami rozbudowy przemysłu okrętowego na potrzeby Marynarki Wojennej, determinował potrzebę budowy stoczni „z prawdziwego zdarzenia”, od której uzależniony był rozwój Warsztatów Portowych MW.

Wnętrze kadłubowni, fot. nieznany, 1938 r. (ze zbiorów prywatnych autora)

Widok na kadłubownię (lewa strona zdjęcia) i jedyną ukończoną pochylnię stoczni, fot. nieznany, 1938 r. (ze zbiorów BAMA Freiburg)

Jedyna ukończona pochylnia stoczni, fot. nieznany, 1937 r. (ze zbiorów BAMA Freiburg)

Widok na halę kadłubowni i traserni z dziobu ORP „Gryf”, fot. nieznany, 1938-1939 (ze zbiorów autora)

Plany budowy stoczni dla Marynarki Wojennej w rejonie dzisiejszego Basenu nr IX sięgają lat 20. dwudziestego wieku i pierwszych projektów budowy portu gdyńskiego. Jeden z najwcześniejszych obejmował budowę basenu warsztatowego o wymiarach 425 x 285 metrów oraz kilku murowanych hal zaprojektowanych w duchu klasycyzmu (m.in. kadłubownie, odlewnie, kuźnie i warsztaty mechaniczne), których projekty zostały opracowane dla Kierownictwa Budowy dla Budowli Lądowych Portu Wojennego w Gdyni przez inż. Witolda Jakimowskiego i inż. Bronisława Tylkę. Przewodniczącym komisji budowlanej był kmdr por. Xawery Czernicki. Projekt nigdy nie został zrealizowany, aczkolwiek lokalizacja planowanej stoczni pozostawała zasadniczo niezmienna w kolejnych koncepcjach – docelowo zlokalizowano ją w podobnym miejscu, pomiędzy rozbudowującym się Portem Wojennym a Portem Drzewnym „Paged”.

Na skutek decyzji Kierownictwa Marynarki Wojennej stocznię rozpoczęto budować 9 czerwca 1934 roku. Za projekt i nadzór techniczny odpowiadała Służba Techniczna KMW. Na potrzeby budowy stoczni, która miała stać się największą inwestycją przemysłu okrętowego II RP, powołano komisję projektową, której przewodniczącym był kmdr Xawery Czernicki. W skład komisji wchodzili także kmdr inż. Wacław Żejma i inż. Mikołaj Berens z Służby Technicznej KMW, kmdr por. inż. Tadeusz Kinel jako Szef Budownictwa KMW oraz kierownik Warsztatów Portowych Marynarki Wojennej w Gdyni – kmdr ppor. inż. Witold Szulc. Ambitne plany, które do końca wojny zrealizowano jedynie częściowo przewidywały m.in. budowę basenu remontowego (dziś Basen nr IX), czterech pochylni o długości od 130 do 200 metrów, suchego doku, kadłubowni, traserni, hali dla kuźni, kotlarni i narzędziowni, kilku magazynów, innych hal warsztatowych oraz budynków administracyjnych. W miejscu, w którym dziś stoją powojenne budynki (ul. Śmidowicza 41a, 43 i 45) planowano nigdy niezrealizowaną budowę czterech bloków mieszkalnych dla pracowników stoczni.

Największym zbudowanym budynkiem była kadłubownia z trasernią, której budowę zrealizowano w latach 1935-1938. Jej projekt opracował inż. Stanisław Barszczewski. Budynek łączył w sobie kadłubownię oraz trasernię, tworząc zwartą, funkcjonalną całość. Obiekt wzniesiono w oparciu o stalową konstrukcję nośną. Ściany i elewacje wykonano z cegły, jednak dominującym elementem były duże powierzchnie przeszklone, które nadawały budynkowi nowoczesny i lekki charakter oraz zapewniały maksymalne doświetlenie wnętrz. Zasadniczą część obiektu stanowiła kadłubownia, w formie hali trójnawowej o całkowitej szerokości 60 metrów (szerokość pojedynczej nawy – 20 m) i długości 105 metrów. Duża przestrzeń wewnętrzna, pozbawiona zbędnych podziałów, umożliwiała swobodną organizację procesów produkcyjnych. Przewidziano również możliwość rozbudowy do konstrukcji pięcionawowej, w razie gdyby zaistniała taka potrzeba. Do kadłubowni prostopadle przylegała trasernia, o szerokości 25 metrów i długości 101,6 metrów. Do jej przeciwległych końców dobudowane zostały pięciokondygnacyjne budynki, w których od parteru do III piętra znajdowały się pomieszczenia administracyjne i socjalne dla pracowników zakładu. Ostatnia, IV kondygnacja, stanowiła jednoprzestrzenną salę traserską, rozciągającą się przez całą długość budynku.

Dachy zarówno kadłubowni, jak i traserni wykonano z wieloprzęsłowych płyt żelbetowych o grubości 6 centymetrów. W dachach znajdowały się świetliki doświetlające przestrzeń hali, posiadające formę przeszklonych, podłużnych, dwuspadowych nadbudówek o stromych połaciach. Na dachu kadłubowni rozmieszczono je rytmicznie, wzdłuż każdej z naw, co tworzyło układ trzech równoległych rzędów świetlików. Z kolei na dachu traserni biegł jeden długi świetlik wzdłuż kalenicy. Posadzka kadłubowni i przyziemia traserni wykonana była z drewnianej kostki. Do wybuchu wojny zdołano również zbudować budynki dla sprężarkowni, magazynu części stalowych i stacji transformatorowej oraz urządzono plac składowy stali. Ukończono również jedną z czterech pochylni o długości 130 metrów oraz częściowo basen warsztatowy – dzisiejszy Basen nr IX (jego budowę dokończono w trakcie okupacji niemieckiej).

Dużym osiągnięciem Warsztatów Portowych Marynarki Wojennej w Gdyni był montaż doku pływającego 5000 ton, który odbył się na terenie powstającej stoczni, dla której był przeznaczony. Za jego projekt i dostarczenie materiałów odpowiedzialna była niemiecka firma Gutehoffnungshütte Oberhausen A.G. Dok o długości 130 metrów i szerokości 20 metrów, zwodowano 26 listopada 1938 roku, przy czym prace wyposażeniowe zakończono dopiero wiosną 1939 roku. Jego wielkość pozwalała na obsługę wszystkich okrętów Marynarki Wojennej w tamtym okresie. 1 kwietnia 1939 roku Warsztatom Portowym MW w Gdyni zlecono budowę dwóch kontrtorpedowców typu „Grom”. Ich plany oparto na zmodyfikowanym projekcie angielskiej Stoczni John Samuel White w Cowes. Według relacji okręty miały się nazywać OORP „Orkan” i „Huragan”, co jednak nie znajduje potwierdzenia w oficjalnych dokumentach. Budowę rozpoczęto 15 lipca 1939 roku, kiedy na jedynej zbudowanej pochylni stoczni położono stępkę pod pierwszy okręt. Oddanie kontrtorpedowców do służby przewidziano na rok 1942 roku, aczkolwiek niestety ich budowę przerwał wybuch wojny na bardzo wczesnym stadium zaawansowania prac, przez co okręty nigdy nie zostały ukończone. Blachy przeznaczone do ich budowy wykorzystano później m.in. do opancerzenia pociągu pancernego „Smok Kaszubski”, który został zbudowany na bazie parowozu OKl27 i sześciu wagonów w hali kadłubowni, w pierwszych dniach września 1939 roku.

Najstarsza część Warsztatów Portowych MW w Gdyni została rozebrana już w początkowym okresie okupacji niemieckiej, w ramach przygotowania terenu pod budowę niemieckiego doświadczalnego ośrodka torpedowego TVA „Gotenhafen-Oxhoft”. Pozostawiono jedynie budynek administracyjny, hale kotlarni i kuźni oraz jeden murowany szalet dla pracowników. Wszystkie te obiekty, pomimo wielu powojennych modyfikacji, zachowały się do dzisiaj. Hala kadłubowni i traserni zachowała się w dobrym stanie i jest nadal użytkowana przez Stocznię Wojenną S.A, podobnie jak pozostałe przedwojenne budynki stoczni (transformator i sprężarkownia). Do dziś nie zachowała się jedyna ukończona w tamtym okresie pochylnia. Żaden z istniejących, przedwojennych obiektów warsztatów i stoczni nie jest objęty ochroną prawną, co – zwłaszcza w przypadku hali kadłubowni i traserni – jest nieakceptowalne. Zachowane budynki stanowią cenny przykład dziedzictwa architektury polskiego przemysłu okrętowego z okresu międzywojennego, przy czym hala kadłubowni i traserni zajmuje miejsce szczególne, będąc najbardziej wartościowym, zachowanym obiektem tej kategorii.

Kamil Sarapuk

Teren Warsztatów Portowych MW w Gdyni (po prawej stronie widoczna hala kotlarni, zaś z lewej budynek administracyjny); fot. nieznany, lata trzydzieste dwudziestego wieku (ze zbiorów prywatnych autora)

Niezrealizowany plan budowy stoczni dla Marynarki Wojennej z zaznaczoną lokalizacją kadłubowni; proj. 1926 (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Rysunek niezrealizowanego projektu kadłubowni, proj. inż. Witold Jakimowski oraz inż. Bronisław Tylka, 1926 r., (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Hala kadłubowni i traserni, rys. Kamil Sarapuk, 2024 r.

Przekrój kadłubowni i traserni, proj. Stanisław Barszczewski, 1935 r. (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Rozmieszczenie fundamentów i wyposażenia hali kadłubowni i traserni, proj. Stanisław Barszczewski, 1935 r. (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie)

Hala kotlarni Warsztatów Portowych MW w Gdyni z 1931 r., fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Hala kuźni Warsztatów Portowych MW w Gdyni z 1931 r., fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Budynek administracyjny Warsztatów Portowych MW w Gdyni z 1931 r., fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Szalet dla pracowników Warsztatów Portowych MW w Gdyni z 1931 r., fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Wnętrze przedwojennej hali kadłubowni i traserni, fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Przedwojenna hala kadłubowni i traserni, fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Przedwojenna hala kadłubowni i traserni, fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Przedwojenna hala kadłubowni i traserni, fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)

Przedwojenne budynki transformatora i sprężarkowni zbudowane na terenie stoczni, fot. Kamil Sarapuk, 2023 r. (ze zbiorów autora)