W porównaniu z innymi urządzeniami muzycznymi jest stosunkowo ciężki, ale za sprawą skórzanej rączki – wyjątkowo poręczny. Jego połyskująca, drewniana obudowa, przykuwa spojrzenie. Starannie i precyzyjnie wykończone detale świadczą o wysokiej jakości produktu. Mowa o gramofonie ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, niezwykłym dla nas przedmiocie.

Ale zacznijmy od początku…

Kiedy pojawiły się pierwsze gramofony?

Ich historia sięga końca XIX wieku. Wszystko zaczęło się od wynalezienia fonografu przez Thomasa Edisona w 1877 roku. Fonograf był pierwszym urządzeniem, które mogło nagrywać i odtwarzać dźwięk – wówczas jego jakość nie była najlepsza, a nagrania były jednorazowe, ponieważ dźwięk rył rowki w cylindrze pokrytym folią cynkową, co uniemożliwiało ponowne nagrywanie. Dopiero w 1887 roku niemiecki imigrant Emil Berliner wynalazł gramofon, który stał się prototypem współczesnych gramofonów i odtwarzaczy płyt. Gramofon Berlinera różnił się od fonogramu tym, że używał płaskich dysków zamiast cylindrów, co pozwalało na uzyskanie dobrej jakości dźwięku i łatwiejszą produkcję masową. Składał się z czterech podstawowych części: igły, rowka, membrany i tuby. Igła była przytwierdzona do rowka, który odpowiadał za odczytywanie dźwięku z płyty, natomiast membrana przekształcała drgania igły w dźwięk wzmacniany przez tubę.

Rymowanka „Mary Had A Little Lamb” była pierwszym utworem nagranym na fonografie. Brakuje jednak szczegółowych danych na temat początków nagrań audio na gramofonie. Według recording-history.org, dwa nagrania z 1885 roku mogą być najwcześniejszymi przykładami dźwięków utrwalonych przed komercjalizacją gramofonu w 1887 roku. Pierwszym zarejestrowanym dźwiękiem był głos mężczyzny recytującego wersy „Hamleta” Williama Szekspira, natomiast drugim – czytającego opis urządzenia z fabryki w New Hampshire. Dzięki wynalazkowi Berlingera gramofon szybko zdobył popularność i zrewolucjonizował sposób, w jaki odtwarzano muzykę, stając się kluczowym elementem przemysłu muzycznego.

Proweniencja

Muzealny gramofon został wyprodukowany przez cenioną firmę Paillard, założoną przez Moïse’a Paillarda – szwajcarskiego przedsiębiorcę i wynalazcę. Historia zakładu sięga 1814 roku, kiedy w Sainte-Croix w Szwajcarii Paillard otworzył warsztat zegarmistrzowski. Początkowo była to manufaktura zegarków, a od 1860 roku również mechanicznych pozytywek. W 1875 roku zbudował pierwszą fabrykę, zatrudniając ponad 50 pracowników. Na początku XX wieku, pod kierownictwem prezesa Ernesta Paillarda, firma rozpoczęła produkcję fonografów cylindrycznych, gramofonów (nazywanych „Maestrophone”), metronomów, maszyn liczących i innych przedmiotów. Po jego śmierci przedsiębiorstwo przyjęło nazwę „Ernest Paillard & Cie”.

Od 1927 roku firma produkowała wzmacniacze elektryczne do gramofonów, a od 1932 roku także sprzęt radiowy. W latach trzydziestych rozpoczęła wytwarzanie maszyn do pisania Baby-Hermes oraz kamer filmowych i projektorów Bolex. W 1947 roku przekształciła się w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie „Paillard SA”.

W 1963 roku przejęła firmę Thorens, specjalizującą się w gramofonach. Niestety, szybki postęp technologiczny uniemożliwił przedsiębiorstwu konkurowanie z zagranicznymi rywalami zarówno pod względem technicznym, jak i cenowym. W rezultacie trzy lata później popadło w recesję, a Thorens odzyskał niezależność. Produkcja gramofonów i innych urządzeń przez Paillard zakończyła się w 1985 roku.

Na rynku dostępne były różnorodne gramofony, w tym modele z silnikiem parowym, jak i elektryczne. Wśród najbardziej znanych znalazły się Paillard 302 (produkowany w latach trzydziestych XX wieku), Maestrophone Portable Model (kompaktowy, przenośny gramofon) czy Maestrophone Stirling Engine Hot Air Model (ceniony za elegancki design i innowacyjny silnik parowy).

Gramofony marki Paillard można podziwiać w prywatnych kolekcjach i muzeach, m.in. Gramophone Museum w Saint Croix w Szwajcarii (siedziba firmy), Radiomuseum w Szwajcarii i Muzeum Miasta Gdyni.

A jak to się stało, że gramofon wyprodukowany właśnie przez firmę Paillard znalazł się w gdyńskich zbiorach?

Nabytek

Wszystko zaczęło się od e-maila, który otrzymaliśmy w maju 2021 roku. Napisała do nas pani Marta, która natrafiła na urządzenie podczas przeglądania serwisów aukcyjnych. Wiedziała, że zaciekawi nas ta oferta sprzedaży, ponieważ gramofon był sygnowany pewną niewielką tabliczką…

Od samego początku obiekt wydawał się być bardzo interesujący. Skontaktowałam się z właścicielem i dowiedziałam się, że został znaleziony na strychu kamienicy przy ulicy Wójta Radtkego w Gdyni. Podczas rozmowy z oferentem uzyskałam niewiele informacji na temat historii gramofonu. „Niezwykle tajemniczy przedmiot” – pomyślałam. Gdy miałam okazję zobaczyć go na żywo, spostrzegłam że wewnątrz znajduje się niewielka sygnowana tabliczka z imieniem i nazwiskiem oraz nazwą miasta. Dzięki niej trafiłam na ślad poprzedniego właściciela – Wojciecha Buchholza, kupca prowadzącego sklep przy ulicy Świętojańskiej 11 w Gdyni.

Po przejrzeniu przedwojennych gazet znalazłam informację, że Wojciech Buchholz urodził się w 1896 a zmarł w 1965 roku. Te dane potwierdziłam dzięki kartom osobowym, znajdującym się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Z kolei w czasopiśmie „Latarnia Morska” z 1934 roku znalazłam ogłoszenie: „Rowery – gramofony i płyty, Wojciech Buchholz, ul. Starowiejska 11, tel 24-09”. Stąd właśnie dowiedziałam się, że swój zakład miał właśnie w Gdyni. Sprawdziłam również, że przedsiębiorca mieszkał w budynku zaprojektowanym przez inż. arch. Zbigniewa Kupca, przy ulicy Józefa Bema 5.

Nieznana jest dokłada liczba właścicieli, przez których ręce przeszedł gramofon. Obecnie znalazł swoje miejsce w naszych zbiorach muzealnych. Wiemy, że pochodzi z lat trzydziestych XX wieku, choć gramofony walizkowe tego typu cieszyły się szczególną popularnością już w latach dwudziestych.

Egzemplarz, który posiadamy, wyróżnia się drewnianą obudową, fornirowaną orzechem włoskim. Wieko zdobi prosta, linearna intarsja – kunsztowna technika zdobienia mebli i przedmiotów, polegająca na tworzeniu wzorów z różnych gatunków drewna. Z boku znajduje się rączka wykonana ze skóry. Gramofon jest napędzany sprężynowym mechanizmem na korbkę, dzięki czemu nie potrzebuje zewnętrznego źródła zasilania. Talerz, na którym umieszcza się płyty winylowe, pokryty jest materiałem, a głowica została oznakowana sygnaturą producenta. Wewnątrz znajduje się niewielka czarna tabliczka z napisem w kolorze złota: „Wojciech Buchholz /Gdynia”.

Wraz z gramofonem do naszych zbiorów trafiła również płyta winylowa z utworami piosenkarki Sławy Przybylskiej, wśród których znajduje się utwór „Kiedy kwitną czereśnie”. Płyta ta, przechowywana wewnątrz obiektu, stanowi doskonałe dopełnienie gramofonu, podkreślając jego historyczną i artystyczną wartość oraz przybliżając atmosferę czasów, w których oba te przedmioty były używane. Dzięki takiemu połączeniu zyskujemy pełniejszy obraz tamtej epoki, łączący technikę z kulturą muzyczną.

Ochrona

Ze względu na swój wiek i intensywne użytkowanie w przeszłości, obiekt był w średnim stanie zachowania. W związku z tym podjęto decyzję o jego konserwacji w 2023 roku. „Prace konserwatorskie miały charakter zachowawczy. Głównym zadaniem było przeprowadzenie dezynfekcji i dezynsekcji obiektu. Celowość zabiegu potwierdzały liczne otwory wylotowe świadczące o obecności owadów osłabiających strukturę drewna” – czytamy w dokumentacji konserwatorskiej. Później gramofon trafił na wystawę czasową pod nazwą „MY O RZECZACH \ RZECZY O NAS” w Muzeum Miasta Gdyni, gdzie był eksponowany w zupełnie innym świetle. Odrestaurowany i zabezpieczony cieszył oczy zwiedzających.

Gramofon firmy Paillard ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, fot. Leszek Żurek

---

Tabliczka umieszczona w gramofonie firmy Paillard ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, fot. Leszek Żurek

---

Gramofon prezentowany na wystawie czasowej pod nazwą „MY O RZECZACH \ RZECZY O NAS” w Muzeum Miasta Gdyni, fot. Bogna Kociumbas-Kos

Wehikuł czasu

Na podstawie właśnie takich przypadkowych znalezisk próbujemy często odtworzyć życie dawnych mieszkańców miasta, poznać ich losy, a także bardziej prozaicznie aspekty, takie jak kultura czasu wolnego.

Gramofon stał się symbolem relaksu i spędzania wolnego czasu w domowym zaciszu. Kiedy nie było jeszcze dostępnych nowoczesnych technologii, takich jak komputery czy telewizory, był on jednym z głównych źródeł rozrywki. Wydobywana przez niego muzyka towarzyszyła ludziom podczas spotkań towarzyskich, rodzinnych, w chwilach zadumy i refleksji. Był również przedmiotem zainteresowania kolekcjonerów.

Nasz gramofon jest jednym z klasycznych przykładów urządzeń technologii dźwiękowej, która zdobyła popularność na całym świecie. Sprzęty muzyczne wykonane przez firmę Paillard były znane ze swojej wysokiej jakości wykonania, precyzyjności oraz eleganckiego designu, które przyciągały zarówno melomanów, jak i kolekcjonerów. Dzięki zaangażowaniu w innowacje oraz dbałości o szczegóły, gramofony tej firmy stały się ikoną swoich czasów, umożliwiając ludziom cieszenie się muzyką we własnych domach na zupełnie innym poziomie. W dzisiejszych czasach gramofony tej firmy są uznawane jako cenne zabytki technologiczne i piękne przedmioty o dużej wartości historycznej i estetycznej. Jesteśmy dumni, że jeden z nich znalazł swoje miejsce w naszej muzealnej przestrzeni.

Joanna Mróz

Wybrana bibliografia:

Dokumentacja opisowa i fotograficzna prac konserwatorskich dla zabytkowego gramofonu nr. Inw. MMG/HM/III/3303, autor: mgr Jolanta Pabiś-Ptak, mgr Beata Sobieszek-Nieścior, Gdańsk 2023.

Gerald Beals, The Biography of Thomas Edison, https://www.thomasedison.com/biography.html#phonograph (data dostępu: 05.02.2025).

History of the Cylinder Phonograph, https://www.loc.gov/collections/edison-company-motion-pictures-and-sound-recordings/articles-and-essays/history-of-edison-sound-recordings/history-of-the-cylinder-phonograph/ (data dostępu: 06.02.2025).

Jan P. Pruszyński, Stary gramofon, stara płyta, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985.

Joanna Mróz, Gramofon Wojciecha Buchholza, https://www.gdyniawsieci.pl/gramofon-wojciecha-buchholza/ (data dostępu: 06.02.2025).

Matthew, History of Gramophone, 29.02.2020, https://recording-history.org/history-of-gramophone/ (data dostępu: 05.02.2025).

Phonograph, https://en.wikipedia.org/wiki/Phonograph (data dostępu: 06.02.2025).

Radiofabrikker, Schweiz, Paillard https://radiohistorie.dk/2022/05/20/paillard/ (data dostępu: 05.02.2025).

Randall Stross, The Incredible Talking Machine, 23.06.2010, https://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1999143_1999210,00.html (data dostępu: 28.02.2025).

The 78rpm-Club, Paillard, 01.07.2014, https://www.78rpm.club/gramophones/paillard/ (data dostępu: 05.02.2025).The Gramophone, Early Sound Recording Devices, https://www.loc.gov/collections/emile-berliner/articles-and-essays/gramophone/ (data dostępu: 28.02.2025).