Do końca XIX wieku na południowym wschodzie Wielkiego Kacka istniało płytkie jezioro. Powstało za sprawą topniejącego lodowca. W źródłach pisanych informacja o jeziorze pojawia się po raz pierwszy w 1353 roku. Pod koniec XIX wieku niemieccy naukowcy określili je jako lobeliowe – zbiornik z bardzo czystą, przezroczystą wodą, ubogi w substancje mineralne i rozpuszczony węgiel. Dziś, tego typu jeziora są niezwykle rzadkim elementem naszego krajobrazu z powodu zmian spowodowanych działalnością człowieka.

Niegdyś w Jeziorze Kackim występowały szczupaki, liny, okonie, karasie i płotki, a okoliczna ludność zajmowała się rybołówstwem. W okresie międzywojennym archeolodzy znaleźli nawet wykonaną z jednego pnia drzewa średniowieczną dłubankę. Zachowały się także dokumenty określające prawa do korzystania z zasobów jeziora: początkowo tylko sołtys wsi Wielki Kack mógł w sposób nieograniczony odławiać z niego ryby. Chłopi poławiali wyłącznie w piątki i soboty jedynie za pomocą wiklinowych więcierzy. Po kilkunastu latach mieszkańcy zyskali prawo do nieograniczonego rybołówstwa pod warunkiem wniesienia opłaty 20 grzywien rocznie.

Znikające jezioro

Na niemieckiej mapie topograficznej z 1893 roku widnieje napis Gr. Katzer See, oznaczający Jezioro Wielkokackie, z którego w kierunku południowo-zachodnim wypływa strumień uchodzący do potoku Źródło Marii. Mapa z 1907 roku zawiera już tylko Ehem. Gr. Katzen See (pol. byłe Jezioro Wielkokackie). Natomiast w wydaniach mapy turystycznej lasów oliwsko-sopockich z lat 1913 i 1919 widnieje informacja o pozostałych po jeziorze zarosłych mokradłach – Groß-Katzer Wiese (pol. Łąka Wielkokacka). Osuszenia dokonano celowo w 1905 roku, by zyskać więcej pastwisk i łąk kośnych, a powstałe tereny zielone rozparcelowano pomiędzy gospodarzy z Wielkiego Kacka.

Wtedy także wykonano odpływ w kierunku rzeki Kaczej, który istnieje do dzisiaj i nazywany jest Potokiem Przemysłowym. W latach dwudziestych w wyniku jego zapchania, jezioro ponownie wróciło, a następnie w 1926 roku zostało znowu osuszone. Stanowiło bowiem zbyt duże zagrożenie dla budowanej właśnie linii kolejowej Magistrali Węglowej. Wyrosłe żyzne łąki stały się pastwiskiem dla bydła domowego. Dwa razy do roku odbywały się na nich sianokosy.

Pomimo osuszeń miejsce wciąż było okresowo zalewane. W 1945 roku podczas toczonych w tym rejonie ciężkich walk pomiędzy nacierającymi wojskami radzieckimi i polskimi a broniącymi Twierdzy Gdynia Niemcami, w bagnach podmokłej łąki zatopił się czołg radziecki, który prawdopodobnie do dzisiaj znajduje się pod ziemią, mniej więcej na wysokości dworca kolejowego Wielki Kack. Po wojnie melioracja została zupełnie zaniedbana i wczesną wiosną, a także po każdej ulewie tworzyły się liczne rozlewiska wodne, w wyniku których znaczna część Łąki Wielkokackiej uległa zabagnieniu. W źródłach można znaleźć informacje o przypadkach utonięć chłopców, a także wypasanych przez nich zwierząt. Tymczasem w 1979 roku jezioro po raz kolejny samoczynnie wynurzyło się z łąk, gdy miejscowa młodzież zatkała przepust na Potoku Przemysłowym pod ulicą Sopocką. Na łące szybko zebrała się woda, której głębokość dochodziła miejscami nawet do 4 metrów. Ludzie zaczęli się kąpać, wędkować, a przy jedynym domu, stojącym bezpośrednio przy brzegu, uruchomiono wypożyczalnię łódek i kajaków. Na jeziorze pojawiła się nawet mała żaglówka, która została uwieczniona na jednym ze zdjęć. Zimą, kiedy tafla wody zamarzła, organizowano lodowisko. Jednak pod koniec 1983 roku władze Gdyni, podobnie jak pół wieku wcześniej, zauważyły, że woda może stanowić zagrożenie dla pobliskich torów kolejowych. Podczas budowy osiedla Karwiny I wykonano ciąg kanalizacyjny, unormowano przepływ i położono rury o większym przekroju, co spowodowało ponowny odpływ wód z jeziora i stopniowe pojawianie się podmokłej Łąki Wielkokackiej. Do końca lat dziewięćdziesiątych prowadzono tam sianokosy i wypas bydła.

Unikatowa różnorodność przyrody

Obecnie teren dawnego Jeziora Wielkokackiego jest jednym z najbardziej wartościowych przyrodniczo miejsc w Gdyni. Pozostałe po nim łąki można oglądać z pociągu na linii kolejowej Gdynia-Kościerzyna. Miejscami występują tu bagna, a okresowo – bardzo malownicze oczka wodne, niemniej przejście na drugi brzeg dawnego jeziora nie stanowi większego problemu. Przy łąkach znajdują się tablice informujące o wartości przyrodniczej, retencyjnej i ekologicznej tego terenu. Na jego unikatowość i konieczność ochrony zwracali uwagę przyrodnicy już pod koniec XIX wieku, jednak dopiero w 2008 roku, za radą profesorów botaniki z Uniwersytetu Gdańskiego – Marii i Jacka Herbichów, Rada Miasta Gdyni ustanowiła 21-hektarową łąkę chronionym prawem użytkiem ekologicznym o nazwie „Jezioro Kackie”. Został on określony jako „jedna z wyjątkowo nielicznych w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym i jego bezpośrednim sąsiedztwie łąk wilgotnych o względnie mało zmienionym składzie florystycznym”, na której występuje aż 560 gatunków flory i fauny, w tym 383 gatunki roślin, 52 gatunki ptaków (m.in. żurawie, błotniaki stawowe i jastrzębie) oraz 46 gatunków motyli i ważek. Nieco później zmieniono również plan zagospodarowania przestrzennego miasta, uniemożliwiając zabudowę łąk (takie plany były już w latach siedemdziesiątych), co dziś pozytywnie wpływa na ich bioróżnorodność i walory naturalne. Warto wybrać się tam na spacer z lornetką oraz aparatem, by podążając wytyczonymi ścieżkami, poobserwować przyrodę.

Dawid Gajos

Wybrana bibliografia:

M. Ciechanowski, S. Nowakowski, P. Senn, P. Piliczewski, D. Ożarowski, Z. Wikar, Inwentaryzacja przyrodnicza użytku ekologicznego „Jezioro Kackie” w Gdyni, Sopot 2017.

M. Ciechanowski, Z. Wikar, Kraina traszki i żurawia. Użytek ekologiczny Jezioro Kackie w Gdyni, Gdynia 2018.

D. Ożarowski, Ptaki zbiorników wodnych oraz terenów przyległych na obszarze Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, „Przegląd Zoologiczny” 2004, nr 15, s. 75-82.

M. Poliński, Kacewie. Historia i współczesność Wielkiego Kacka, http://kacewie.blogspot.com/2019/06/potencja-turystyczny-wielkiego-kacka.html, dostęp: 07.02.2022.

M. Ciechanowski, P. Piliczewski, D. Jakubas, D. Ożarowski, Ptaki, płazy i gady użytku ekologicznego „Jezioro Kackie” w Gdyni, Poznań 2010.

T. Rembalski, D. Małszycki, Z. Żywicka, Wielki Kack: dzieje kaszubskiej wsi, Gdynia 2011.

Z. Żywicka, Z dziejów Wielkiego Kacka, Gdynia 2005.