Ze względu na zamknięty charakter kompleksów wojskowych w Gdyni oraz stopień zachowania dokumentacji archiwalnej, temat budownictwa Marynarki Wojennej okresu międzywojennego jest stosunkowo słabo zbadany, pomijany bądź traktowany marginalnie. W tym kontekście wyróżnia się jedynie wąski wycinek tego zagadnienia w postaci domów mieszkalnych Funduszu Kwaterunku Wojskowego i budynków zaprojektowanych przez architekta Mariana Lalewicza, których tematyka była niejednokrotnie opisywana w publikacjach. Niniejszy tekst, który być może zaowocuje dłuższą serią artykułów, jest próbą przybliżenia wybranych aspektów funkcjonowania bazy Marynarki Wojennej w Gdyni przez pryzmat jej architektury.

Początki budowy portu wojennego w Gdyni

Pierwszy w okresie międzywojennym port dla polskiej floty morskiej zorganizowano już w 1920 roku w Pucku na bazie istniejącego basenu po dawnym porcie rybackim o wymiarach 60 x 40 metrów. Jego wielkość sprawiła, że okazał się niedostatecznym zarówno w obliczu planów rozwoju Marynarki Wojennej, jak i jej bieżącego zapotrzebowania, w wyniku czego był jedynie tymczasowym rozwiązaniem. W tym samym roku podjęto prace studyjne nad możliwością budowy dużego portu na polskim wybrzeżu, którego długość wtedy wynosiła zaledwie niecałe 150 km. Spośród kilku rozważanych koncepcji wybrano miejsce pomiędzy wsiami Gdynią i Oksywiem. Realizację rozpoczęto wiosną 1921 roku budową Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków, w miejscu dzisiejszego Mola Węglowego. Konstrukcja portu tymczasowego była stosunkowo prosta i składała się z dwóch drewnianych nabrzeży (wypełnionych kamieniami) o długości 550 m i 170 m, ustawionych prostopadle do siebie na planie litery „L”. W związku z dalszą rozbudową portu, Tymczasowy Port Wojenny przestał istnieć – w tym miejscu wybudowano Molo Węglowe.

Docelowo bazę Marynarki Wojennej zdecydowano zbudować w północnej części projektowanego portu, w bezpośredniej bliskości Oksywia. Pierwszy basen portu wojennego o wymiarach 310 x 300 m – tzw. Basen Północny – zaczął powstawać już w 1925 roku. Wraz z początkowym etapem budowy portu wojennego (lata 1925-1927), w bezpośrednim sąsiedztwie Basenu Północnego zaczęto wznosić niezbędną do prawidłowego funkcjonowania bazy morskiej, infrastrukturę, tj. warsztaty portowe, składnicę amunicyjną czy składnicę broni podwodnej, która zostanie szerzej opisana w niniejszym tekście, wraz z innymi obiektami o pokrewnej funkcji, wybudowanymi w nieco późniejszym okresie.

Pierwsza składnica broni podwodnej

Pierwszą improwizowaną składnicę broni podwodnej w gdyńskim porcie wojennym wybudowano w 1926 roku około 400 m na północ od Basenu Północnego, pomiędzy Warsztatami Portowymi Marynarki Wojennej a improwizowaną składnicą amunicyjną (dokładna lokalizacja: 54°32’48.01″N, 18°33’20.15″E). Składała się ona z trzech hal magazynowych z blachy falistej oraz tzw. „pruskiego muru” o łącznej kubaturze 2978 m³. Budynki połączono z pozostałą infrastrukturą portu za pomocą torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm. Pierwszą składnicę zbudowano głównie z myślą o składowaniu torped okrętowych 1904T, 1911V i 1919V kalibru 450 mm, jakie były używane na torpedowcach oraz min morskich wz. 08. Obiekty składnicy nie zachowały się do dnia dzisiejszego, gdyż zostały rozebrane w trakcie okupacji niemieckiej, w ramach budowy doświadczalnego ośrodka torpedowego TVA „Oxhoft”.

Armata uniwersalna B-34U na stanowisku ogniowym na jednej z dwóch polskich baterii (BAS), które były uzbrojone w tego typu armaty, kopia cyfrowa, 1957-1974Plan Portu Wojennego w Gdyni-Oksywiu, budynki improwizowanej składnicy broni podwodnej oznaczono numerami 5,6 i 7, 1931, akta Kierownictwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego)., fot. nieznany (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Jedna z trzech hal magazynowych improwizowanej składnicy broni podwodnej, druga połowa lat dwudziestych XX wieku, fot. Roman Morawski (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. HM/R-fot/II/623).

W dolnej części zdjęcia widoczna jest największa z 3 hal magazynowych improwizowanej składnicy broni podwodnej, dalej widoczne Warsztaty Portowe MW, nowo wybudowany magazyn zaopatrzenia okrętowego oraz budowa kolejnego magazynu zaopatrzenia okrętowego i akumulatorni, fot. nieznany, 1929 (ze zbiorów autora).

W związku z planami rozbudowy floty, w tym m.in. zakupem trzech pierwszych okrętów podwodnych OORP „Wilk”, „Ryś” i „Żbik” we francuskiej stoczni w Hawrze oraz zakupem torped okrętowych 1923D i 1924V kal. 550 mm, w 1929 roku wybudowano murowany budynek składów i warsztatów torped (torpedownię) w gdyńskim porcie wojennym. Obiekt wzniesiono na planie odwróconej litery „L” o wymiarach 54 x 31 m i zlokalizowano w pierwszej linii zabudowy od strony Basenu Północnego. Dłuższe skrzydło budynku mieściło główne pomieszczenie magazynowe dla torped o wymiarach 43,1 x 18,5 m, przez środek którego poprowadzono dwie linie torów wąskotorowych o rozstawie 600 m, które łączyły obiekt z pozostałą infrastrukturą portu. Na parterze dwukondygnacyjnego narożnika budowli zlokalizowano warsztat torped, zaś na piętrze składy części zapasowych, skład narzędzi, biuro kierownika torpedowni oraz kancelarię. Ponadto w budynku znajdowała się sprężarnia i transformatorownia, zaś w piwnicy urządzono kotłownię oraz skład węgla. Okna doświetlające pomieszczenie magazynu torped tworzyły wyrazisty rytm, który był kluczowym elementem kompozycji elewacji od strony basenu portowego. Wysokie i wąskie przeszklenia rozmieszczono w płytkich wnękach, w regularnych odstępach, co nadało fasadzie powtarzalność i rytmiczność, typowe dla budynków wybudowanych w porcie wojennym w tym okresie tj. akumulatorni czy kuźni i kotlarni Warsztatów Portowych Marynarki Wojennej. Projekt budynku opracował inż. arch. Zilberberg (imię nieznane). Torpedy wewnątrz obiektu składowano na specjalnych stelażach, wykonanych z ceowników i kątowników łączonych śrubami.

Projekt magazynu i warsztatów torped w Gdyni (docelowo wybudowano ponad dwa razy większe pomieszczenie magazynowe dla torped, względem powyższego projektu tzn. o szerokości 18,5 m, zamiast 9 m), 1929, akta Kierownictwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego).

W latach 1938-1939 torpedownię rozbudowano do planu prostokąta o wymiarach 57 x 31 m. Powiększeniu uległa część warsztatowa oraz administracyjno-biurowa. Obiekt zachował się do dzisiaj i jest dalej używany przez wojsko. Niestety ze względu na brak ochrony konserwatorskiej, torpedowni grozi wyburzenie w najbliższych latach – taki los spotkał m.in. wyburzoną w 2012 roku akumulatornię z 1929 roku, która była zlokalizowana w tej samej linii zabudowy, co omawiany obiekt.

Torpedownia po rozbudowie, 1939, akta Dowództwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Archiwum Wojskowego w Gdyni).

Torpedownia w końcowym etapie budowy podczas uroczystości pogrzebowych kpt. L. Idzikowskiego, fot. nieznany, 1929 (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego).

Widok na Basen Północny, między kontrtorpedowcami ORP „Wicher” i ORP „Burza” widoczny budynek torpedowni przed rozbudową, fot. nieznany, 1934 (ze zbiorów autora).

Torpedownia współcześnie, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Torpedownia współcześnie, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Wraz z rozbudową torpedowni na przełomie 1938 i 1939 roku, wzniesiono również drugi magazyn torped, który zlokalizowano 30 metrów dalej w kierunku zachodnim. Budynek wzniesiono na planie pogrubionej litery „T” o wymiarach 37,3 x 30,3 m. Główne pomieszczenie magazynowe dla torped miało wymiary 21,8 x 19,5 m, a w jego wnętrzu ustawiono 10 stelaży do składowania torped i poprowadzono trzy linie torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm, przechodzące na wylot przez hale. W południowej części budynku znajdował się dwukondygnacyjny korpus, w którego parterze mieścił się magazyn ogólny o wymiarach 29,5 x 10,6 m, przez który poprowadzono na wylot jedną linię torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm. Na piętrze zaś zlokalizowano pomieszczenia administracyjno-biurowe. Budynek został zaprojektowany w 1938 roku przez inż. arch. Stanisława Garlińskiego. Obiekt zachował się do dzisiaj i nadal jest używany przez wojsko w swojej pierwotnej funkcji.

Projekt magazynu torped w porcie wojennym w Gdyni, 1938, akta Kierownictwa Marynarki Wojenne (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego).

Magazyn torped we wrześniu 1939 roku, na pierwszym planie widoczny fragment Pomnika Bitwy pod Oliwą, fot. nieznany, 1939 (ze zbiorów autora).

Zgodnie z treścią zachowanych akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w trakcie opracowywania założeń rozwoju floty ustalono, że w warunkach pokojowych, ze względów bezpieczeństwa, nie na wszystkich okrętach można składować cały pierwszy zapas torped. Ponadto dla wszystkich okrętów przewidziano zapas bezpieczeństwa stanowiący 20% jednego zapasu. Dla okrętów podwodnych i planowanych do zakupu ścigaczy torpedowych przeznaczono trzy zapasy torped, natomiast dla kontrtorpedowców oraz pozostałych jednostek – dwa zapasy. Magazyny torped w gdyńskim porcie wojennym przeznaczono do składowania uzupełnienia pierwszego zapasu i zapasu bezpieczeństwa dla okrętów podwodnych. Resztę torped planowano składować w Centralnej Składnicy Marynarki Wojennej w Modlinie, którą przeznaczono do składowania ⅓ drugiego zapasu torped dla okrętów podwodnych oraz w Helu – wszystkie trzy zapasy torped dla ścigaczy, ⅔ drugiego zapasu torped dla okrętów podwodnych oraz drugi zapas dla kontrtorpedowców[1]. Oksywska składnica torped podlegała bezpośrednio pod Służbę Broni Podwodnej Komendy Portu Wojennego Gdynia, a we wrześniu 1939 roku jej kierownikiem był por. mar. Jerzy Pieńkowski.

Przedwojenna lampa oświetleniowa z 1929 roku, znajdująca się przy składzie torped. W bezpośrednim sąsiedztwie Basenu Północnego zachowało się 11 takich lamp. Zdaniem autora one również niezwłocznie powinny zostać objęte ochroną prawną, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Zakończenie

Niestety wobec braku powszechnej świadomości o wartości historycznej przedwojennej zabudowy portu wojennego w Gdyni-Oksywiu oraz braku jakichkolwiek form jej prawnej ochrony, los dwóch zachowanych budynków przedwojennej składnicy torped jest niepewny. Zdaniem autora niniejszego tekstu należy podjąć jak najszybciej wszelkie możliwe działania celem objęcia ochroną wszystkich przedwojennych budowli, których jest zdecydowanie więcej na terenie kompleksów Marynarki Wojennej w Gdyni. Tego typu miejsca coraz częściej padają ofiarami bezsensownej rozbiórki, w przeciągu ostatnich 15 lat podobny los spotkał m.in. akumulatornię, czy jeden z przedwojennych magazynów amunicyjnych w Wąwozie Ostrowickim.

Kamil Sarapuk

[1] Więcej patrz: K. Sarapuk, Magazyny torped R.U. Hel, [w:] „Morze Statki Okręty nr 7-8/2020, 2020.