Życie sportowe w Gdyni zamarło po wkroczeniu Niemców w 1939 roku. Ludności polskiej (nie wspominając o żydowskiej) zabroniono formalnej działalności w klubach czy stowarzyszeniach sportowych. Życie jednak nie znosi próżni, a władzom niemieckim zależało rzecz jasna także na odrodzeniu w nowej (wojennej) rzeczywistości życia sportowego.

Nowa organizacja sportu

W celu unifikacji ziem wcielonych do Rzeszy, na przełomie 1939 i 1940 roku utworzono w ramach okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie (obejmującego Kujawy i Pomorze, w tym Gdynię), nowy XIX okręg sportowy (XIX Sportbereich Danzig-Westpreußen). Dzielił się on na trzy rejony (Sportbezirke), odpowiadające strukturom administracji cywilnej, czyli rejencjom (gdańskiej, bydgoskiej i kwidzyńskiej). W ramach każdego rejonu utworzono obwody (Sportkreise), choć początkowo tylko po jednym w każdym z rejonów. Te struktury były podstawą organizacji rozgrywek ligowych w dwóch najpopularniejszych dyscyplinach sportowych, czyli piłce nożnej i ręcznej. Istniała więc 1. liga (Bereichklasse, zwana też Gauklasse) oraz 2. liga (Kreisklasse). Rozgrywki ligowe w innych dyscyplinach (np. koszykówce, hokeju na trawie) miały poziom jedynie jednoligowy na cały okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie. Wynikało to z braku odpowiedniej liczby drużyn.

Sytuacja zmieniła się dopiero w 1943 roku, po zakończeniu rozgrywek sezonu 1942/43. Wówczas z rejonu gdańskiego (1. Danziger Kreisklasse) wydzielono zupełnie nowy, gdyński(1. Gotenhafener Kreisklasse), co było prawdopodobnie konsekwencją rozwoju sportu w pierwszej kolejności w okupowanej Gdyni. Do gdyńskiego rejonu należały kluby i stowarzyszenia sportowe nie tylko z Gdyni, ale też Rumi, Wejherowa i Kartuz.

Bałtyckie Zjednoczenie Żeglarskie

Cechą charakterystyczną sportu w czasie wojny na Pomorzu i Kujawach było także powstanie szeregu drużyn, które przez cały lub niemal cały okres okupacji ograniczały swoją aktywność tylko do spotkań towarzyskich. Innym, charakterystycznym wyznacznikiem była nadreprezentacja drużyn „resortowych”, a więc wystawianych przez poszczególne rodzaje Niemieckich Sił Zbrojnych, policję lub SS z jednej strony, jak i „zakładowych”, czyli organizowanych przez społeczności największych przedsiębiorstw (co do zasady państwowych) z drugiej strony.

W Gdyni było podobnie. Większość klubów, która działała w latach okupacji niemieckiej, bazowała na personelu wojskowym lub największych zakładów. Wyjątkiem jest w istocie jeden podmiot – Bałtyckie Zjednoczenie Żeglarskie (Baltische Segler-Vereinigung – BSV), formalnie powołane 28 stycznia 1940 roku w Gdyni. BSV powstało z połączenia pięciu istniejących już wcześniej klubów żeglarskich, które istniały na terenie Estonii i Łotwy. Były to: Ryski Jachtklub (Rigaer Yacht-Club) z 1878 roku, Lipawski Jacktklub „Północ” (Libauer Yacht-Club „Norden”) z 1883 roku, Estoński Jachtklub Morski (Estländischer See-Yacht-Club) z 1888 roku, Kuressaareski Jacktklub (Arensburger Yacht-Club) z 1891 roku oraz Liwoński Jachtklub (Livländischer Yacht-Club) z 1895 roku.

Powstanie i rozwój BSV w okupowanej Gdyni były możliwy dzięki napływowi i osadnictwu przesiedleńców z Estonii i Łotwy, tzw. Niemców bałtyckich (Baltendeutsche). Co więcej, BSV posiadało także oddziały w Bydgoszczy, Gnieźnie, Poznaniu czy Łodzi, gdzie uprawiano przede wszystkim żeglarstwo śródlądowe. W pierwszych latach wojny BSV formalnie liczyło około 450 członków. Jachty Zjednoczenia (wśród nich znalazły się jednostki zagrabione polskim jachtklubom) startowały w najważniejszych imprezach żeglarskich w regionie: w Sopocie, Gdańsku, Królewcu czy Bałtijsku. BSV zajęło na swoją kwaterę parter nieukończonego przed wybuchem II wojny światowej kompleksu Domu Żeglarza (dziś siedziba Wydziału Nawigacyjnego Uniwersytetu Morskiego w Gdyni).

Pocztowcy, Kolejarze, Gimnastycy, Policjanci…

W 1940 roku utworzono drużynę sportową Poczty Rzeszy (Reichspost), czyli Post SG (Sportgemeinschaft) Gotenhafen. W istocie obok klubu sportowego Niemieckiej Marynarki Wojennej, a więc Kriegsmarine Gotenhafen (o którym dalej), był to jedyny podmiot z okupowanej Gdyni, który liczył się na arenie sportowej ponadlokalnie. Post SG Gotenhafen wystawiała drużyny zarówno piłkarzy, jak i szczypiornistów, ale największe sukcesy odnotowali ci pierwsi. W sezonie 1943/1944 byli wiodącymi graczami w 1. lidze.

Obok „Pocztowców” własną reprezentację mieli też lokalni „Kolejarze” (Reichsbahn SG Gotenhafen), których działalność ograniczała się jednak tylko do futbolu. Wyraźniej zaistnieli dopiero w latach 1942-1943.

Także w 1940 roku (najpóźniej w grudniu) powstał cywilny Klub Sportowo-Gimnastyczny Gdynia (TuSV Gotenhafen, najpewniej od Turn- u. Sportverein Gotenhafen). Co zaskakujące, od razu wystawił drużynę do rozgrywek okręgowych w koszykówce, obok dwóch drużyn reprezentujących politechnikę w Gdańsku (Hochschulsportgemeinschaft I i Hochschulsportgemeinschaft II), a także Gdańskiego Klubu Sportowego (Danziger Sportclub). Na koniec pierwszego sezonu (tj. w sierpniu 1941 roku) gdynianie zajęli drugie miejsce w rozgrywkach.

W TuSV Gotenhafen uprawiano również piłkę nożną, ręczną oraz lekkoatletykę. Być może także i tenis ziemny, bo choć w latach okupacji użytkowane były korty tenisowe w Śródmieściu, nie natrafiano na ślad aktywności żadnego, osobnego klubu tenisa ziemnego. Samo TuSV Gotenhafen też relatywnie szybko ograniczył swoją działalność – po około 1942 roku pojawiają się o nim zaledwie pojedyncze wzmianki.

Od jesieni 1940 roku na drugim poziomie rozgrywek, zarówno w piłce ręcznej, jak i nożnej, swoich sił próbowały drużyny wystawiane przez policję gdyńską (Polizei Sportverein Gotenhafen). Wszystko wskazuje, że nigdy nie osiągnęły one awansu do wyższej ligi. Gdyńscy „Policjanci” przynajmniej dwukrotnie – tj. w latach 1940-1941 – zorganizowali dużą imprezę sportową w Gdyni, czyli wyścig „Quer durch Gotenhafen”, którego trasa prowadziła ulicami miasta. Poza piłką nożną, ręczną czy lekkoatletyką Polizei SV Gotenhafen uprawiała także w ograniczonym zakresie boks oraz fistball (niem. Faustball).

„Skoszarowany” sport

Kluczowym podmiotem, który współtworzył i animował życie sportowe okupowanej Gdyni była Niemiecka Marynarka Wojenna, co wynikało ze skali i charakteru jej obecności w mieście i regionie. Najpóźniej w listopadzie 1940 roku po raz pierwszy wystąpili szczypiorniści z Kriegsmarine Gotenhafen, a w marcu 1941 roku – futboliści. Z sezonu na sezon gdyńscy „Marynarze” zyskiwali na rozgłosie jako piłkarze i już w sezonie 1943/44 byli, obok wspomnianych „Pocztowców”, jedną z najsilniejszych drużyn w całym okręgu.
Osobne zespoły wystawiała Kriegsmarine z placówek na Oksywiu (Kriegsmarine Oxhöft). Początkowo (najwcześniejsza wzmianka: październik 1941 roku) jej aktywność ograniczała się do meczów towarzyskich w piłkę nożną, ale już w sezonie 1943/1944 marynarze z Oksywia próbowali swoich sił w rozgrywkach na poziomie 2. ligi.

Pytanie otwartym pozostaje, czy wymienione w planach nowego kształtu 1. ligi piłkarskiej na sezon 1943/44 zespoły TVA Oxhöft oraz SG Hexengrund powstały (przynajmniej częściowo) z podziału Kriegsmarine Oxhöft, czy może były osobnymi podmiotami (a drugi z wymienionych: być może w ogóle cywilnym?).

Na marginesie – w Gdyni o wiele częściej, niż np. w Gdańsku czy Sopocie – mecze rozgrywały jednostki wojskowe z Rumi (Luftwaffesportverein Rahmel) czy z Helu (Kriegsmarine Hela).

Okazjonalnie, drużyny sportowe (przede wszystkim piłkarzy, o wiele rzadziej szczypiornistów) wystawiały do spotkań towarzyskich gdyńska Szkoła Nawigacji (Navigationsschule Gotenhafen) oraz lokalne struktury Powszechnej-SS (Allgemeine-SS). Ta pierwsza była planowana do wejścia jednak w rozgrywki ligowe z początkiem sezonu 1943/44. Ostatecznie jednak do tego nie doszło.

Głównym obiektem sportowym Gdyni w latach II wojny światowej pozostawał oddany do użytku w 1932 roku stadion sportowy przy obecnej ul. Ejsmonda, czyli Grimmweg. Najwcześniejszym, zarejestrowanym spotkaniem, które na nim rozegrano, był mecz piłkarski na poziomie 2. ligi między gdyńskimi policjantami a gdańską reprezentacją „Lotników” (Lufwaffe-Sportverein Danzig) 30 marca 1941 roku. Początkowo stadion określany był jako „boisko pod Wzgórzem Św. Maksymiliana” (Platz am Baltenberg), wkrótce jednak po prostu jako obiekt przy ul. Ejsmonda (Platz am Grimmweg). Praktycznie wszystkie mecze, tak na poziomie 1. lub 2. ligi, gdyńskie drużyny rozgrywały właśnie na terenie współczesnej dzielnicy Wzgórze Św. Maksymiliana. Nie udało się jednoznacznie potwierdzić, czy, a jeśli tak, to w jakim zakresie w latach okupacji prowadzono prace nad rozpoczętą jeszcze w 1937 roku budową nowego stadionu przy obecnej ul. Olimpijskiej.

Specjalizacje

W latach okupacji niemieckiej można dostrzec swoistą specjalizację poszczególnych podmiotów w zakresie uprawiania (i ograniczonych, ale jednak) sukcesów w dziedzinie sportu. Piłka nożna i ręczna, czyli najpopularniejsze dyscypliny sportowe, były domenami największych (wymienionych wcześniej) wielosekcyjnych klubów. Żeglarstwo – siłą rzeczy – leżało w gestii BSV. Sporty zimowe – przede wszystkim narciarstwo biegowe – było, podobnie, jak w innych miastach Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie – uprawiane przede wszystkim przez członków miejscowego Hitlerjugend. Boks z kolei był ewidentną domeną żołnierzy i urzędników zatrudnionych w Arsenale, czyli urzędzie Kriegsmarine odpowiedzialnym za magazynowanie i uzbrajanie jednostek stacjonujących w porcie.

Gdynia w latach okupacji niemieckiej nie była silnym ośrodkiem sportowym. Stała, podobnie zresztą jak Bydgoszcz, Toruń czy Grudziądz, wyraźnie w cieniu Gdańska i Elbląga, a więc tych miast, gdzie oprócz wojskowych i policyjnych klubów funkcjonowały nadal wielosekcyjne kluby niemieckie, tradycjami i historią sięgające czy to okresu międzywojennego, czy jeszcze wilhelmińskiego. Były to miasta niemieckie, gdzie rezerwuar potencjalnych graczy (tj. ludności niemieckiej) był najzwyczajniej nieproporcjonalnie większy, niż w wojennym Gotenhafen.

Podobnie, jak w innych dużych miastach polskich okupowanych przez Niemców na Pomorzu i Kujawach, życie sportowe Gdyni było animowane niemal wyłącznie przez kluby „resortowe” (wojsko, policja, SS) lub „zakładowe” (poczta, koleje, stocznie). W przeciwieństwie jednak do Bydgoszczy czy Torunia, rola Gdyni jako ośrodka sportowego zaczęła wyraźnie wzrastać w latach 1943-1944. Był to w pierwszej kolejności efekt rozbudowy struktur Kriegsmarine, przy jednocześnie (wyraźnie) wzrastających problemach w organizacji życia sportowego w innych miastach (poza samym Gdańskiem). Jednak rosnące problemy natury logistycznej, a także rozwój sytuacji na frontach spowodował, że okres relatywnej prosperity gdyńskiego sportu (zasadniczo ostatnie miesiące 1943 i pierwsze 1944 roku) był nader krótki.

Jan Daniluk

Tekst powstał w ramach prac nad publikacją Heroiczna. Gdynia w latach II wojny światowej, będącą częścią projektu Monografia Gdyni prowadzonego przez Muzeum Miasta Gdyni.

Bibliografia:

Prasa z epoki:

wybrane numery z gazet: „Danziger Vorposten”, „Danziger Neueste Nachrichten” i „Thorner Freiheit“ z lat 1939-1945, oraz z czasopism: „Soldat im Weichselland…“ z lat 1940-1944 i „Deutscher Polizeisport“ z lat 1941-1942.

Opracowania:

100 Jahre BSV, [Steinhude] 1978.
Jan Daniluk, „Miasta skoszarowane”. Gdańsk i Sopot jako garnizon Wehrmachtu w latach 1939-1945, Gdańsk 2019.
Hardy Grüne, Christian Karn, Das Große Buch der Deuschen Fussballvereine, Kassel 2009.
Hanna Richert, Sportowe obiekty, [w:] Encyklopedia Gdyni, Gdynia 2006, s. 726-727.
Małgorzata Sokołowska, Dom Żeglarza, [w:] Encyklopedia Gdyni, Gdynia 2006, s. 981.