Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i uzyskaniu dostępu do morza zaczęła się budowa gdyńskiego portu, który stał się wizytówką prężnie rozwijającego się miasta. Gdynia się rozrastała, napływały do niej kolejne fale ludności. A wraz z nimi wzrastały potrzeby mieszkańców – nie tylko mieszkaniowe, kulturowe, społeczne, ale również duchowe.

W 1924 roku w liście inżyniera Juliana Rummla, wybitnego działacza Ligi Morskiej i Rzecznej, do księdza biskupa Stanisława Okoniewskiego, pojawiają się pierwsze plany budowy nowego kościoła – swoistego „wotum wdzięczności” za odzyskanie niepodległości. Coraz częściej dyskutowano, że „Gdynia, chluba i nadzieja całego narodu, ma mieć kościół wielki, wspaniały, który będzie panował nad miastem i portem”. A działania podjęto niemal od razu po uzyskaniu praw miejskich w 1926 roku. Pierwsze Towarzystwo Kąpieli Morskich ofiarowało miastu teren pod budowę bazyliki na szczycie Kamiennej Góry.

Pierwsze wizje

W 1929 roku Kuria Biskupia w Pelplinie rozpisała konkurs na projekt Bazyliki Morskiej p.w. Najświętszej Panny Marii Gwiazdy Morza. Spośród nadesłanych osiemnastu prac sąd konkursowy nie wybrał pierwszej nagrody, ponieważ żadna z nich nie spełniała głównego założenia. Zdecydował się wyróżnić jedynie cztery koncepcje autorstwa: warszawskich architektów Tadeusza Henryka Majewskiego i Tadeusza Kasprzyckiego; Jana Dąbrowskiego, Anieli Modzelewskiej i Tadeusza Stankiewicza; Jana Kukulskiego, Eugeniusza Piotrowskiego i Zygmunta Piotrowskiego oraz gdynianina Zdzisława Kowalskiego. Postanowił również, że nagrodzone prace zostaną wyeksponowane w salach Hotelu Centralnego w Gdyni.

W 1932 roku utworzono Towarzystwo Budowy Bazyliki Morskiej, które w 1933 roku rozpisało drugi konkurs. Spośród nadesłanych prac wyróżniło koncepcje Jana Bochniaka, Stanisława Witolda Ziołowskiego oraz Witolda Minkiewicza. Nie zabrakło również zgłoszenia profesora Adolfa Szyszko-Bohusza – architekta znanego przede wszystkim ze swojej niebywałej wszechstronności i nowatorskich realizacji. Na laureata konkursu Towarzystwo wybrało jednak projekt Bohdana Pniewskiego – wybitnego przedstawiciela modernizmu, profesora Politechniki Warszawskiej, późniejszego twórcę gmachów państwowych.

Poza organizacją konkursu głównym zadaniem Towarzystwa było pozyskiwanie środków finansowych na budowę bazyliki. Zbiórkę pieniędzy organizowano w Gdyni. Sprzedawano wydawane drukiem cegiełki z nominałem, jak również inne drobne przedmioty – przykładem może być muszelka z wizerunkiem Bazyliki Morskiej znajdująca się w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni. 

Koncepcja Bohdana Pniewskiego

Zwycięski projekt Bohdana Pniewskiego cieszył się uznaniem wśród członków jury konkursowego. Uważano, że praca „z punktu widzenia architektonicznego stanowi świetne rozwiązanie zagadnienia kościoła nowoczesnego, pod względem form i konstrukcji, a zarazem niezrywającego z tradycjami budownictwa kościelnego”. Bazylika Morska miała wyrażać ideę Świątyni-Pomnika, który – dominując nad całym miastem – stanie się narodowym symbolem Polski odrodzonej i złączonej z morzem. Pniewski usytuował świątynię na szczycie Kamiennej Góry, dzięki czemu budowla miała być widoczna ze wszystkich stron, w szczególności od strony morza.

Architekt zaprojektował trójnawową bazylikę z trzema jednakowymi wieżami – jedną planował zlokalizować nad chórem, drugą nad częścią środkową budynku, trzecią nad prezbiterium. Miały one symbolizować zjednoczenie ziem trzech zaborów. „Kościół (…) wraz ze swoimi trzema wieżami będzie bardziej silnym i wyraźnym akcentem niż jakikolwiek inny pomnik” – pisano w 1934 roku w wydanej przez Towarzystwo książce pt. Bazylika Morska w Gdyni.

Sama bryła świątyni składała się z czterech prostopadłościennych bloków, ustawionych schodkowo i zwężających się ku górze. Do głównego wejścia prowadziły masywne schody. Pniewski zaakcentował ściany pionami filarów i lizen, podkreślając tym sposobem wertykalizm świątyni. Zastosował również pasy wydłużonych, wąskich okien oraz okrągłych na drugim poziomie. Na przodzie elewacji umieścił figurę Matki Boskiej – Gwiazdy Morza.

Architekt postawił na jasne, wypełnione światłem wnętrze, wzbogacone wielobarwnymi witrażami. W środku uwzględnił stalle (ławki dla duchowieństwa) i ołtarze w kaplicach, a poniżej, na najniższym poziomie świątyni, pod prezbiterium, zlokalizował westybul (kaplicę dla chrztów i ślubów), przez który można było przejść do sali parafialnej.

Marek Czapelski – współczesny badacz architektury nowoczesnej – uważa projekt Pniewskiego „za jedno z najistotniejszych, najbardziej prestiżowych przedsięwzięć w zakresie architektury sakralnej w dwudziestoleciu międzywojennym”.

Komplikacje

Towarzystwo Budowy Bazyliki Morskiej podzieliło prace budowlane na sześć etapów. W pierwszym zaplanowano wzniesienie kościoła o konstrukcji żelbetowej i pokrycie dachu. W drugim zamierzano wykonać mury zewnętrze. W trzecim – licowanie ścian zewnętrznych budynku. W czwartym – zagospodarowanie otoczenia Bazyliki, czyli wykonanie robót ziemnych, schodów i placu. W piątym licowanie wewnętrznych ścian oraz zakładanie instalacji. W szóstym, ostatnim z etapów, uwzględniono położenie posadzek, wykonanie witraży i zaopatrzenie w sprzęty liturgiczne. Łącznie oszacowano, że całkowity koszt budowy wyniesie 3 500 000 złotych. Przy opracowywaniu poszczególnych etapów zasygnalizowano, że prace budowlane w razie konieczności mogą być przerwane.

W lipcu 1934 roku, na wzgórzu Kamiennej Góry, w obecności prezydenta Ignacego Mościckiego, księdza Teodora Turzyńskiego, przedstawicieli władz i różnych organizacji, odbyło się uroczyste poświęcenie kamienia węgielnego pod Bazylikę Morską przez biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego.

Towarzystwo od początku swojego istnienia pozyskiwało fundusze głównie z dobrowolnych składek. Większość pieniędzy przeznaczyło na prace przygotowawcze i projektowe. Jak opisywano w książce o Bazylice Morskiej w Gdyni z 1934 roku: „Towarzystwo B. B. M. jest zdecydowane przystąpić do budowy, nie czekając na zebranie pełnego funduszu potrzebnego do budowy, tak jak to się przeważnie dzieje, przy budowie kościołów budowanych ze składek. Rozpoczęta budowa jest najlepszym dowodem zużytkowania zebranych pieniędzy, a przy tym jest ciągłym apelem skierowanym do społeczeństwa o poparcie zapoczątkowanej pracy”.

W 1937 roku, podczas trwania Konferencji Towarzystwa Urbanistów, zastanawiano się nad zmianą lokalizacji Bazyliki Morskiej. Rozważano trzy warianty: na szczycie Kamiennej Góry, na wschodnim jej zboczu i u podnóża Kamiennej Góry, między nasadą Mola Południowego. Ostatecznie wybrano wariant trzeci, czyli usytuowanie kościoła na niewielkim wzniesieniu pomiędzy ulicą Sędzickiego, a projektowanym Bulwarem Nadmorskim.

Do przygotowanegow 1938 roku planu zabudowy Forum Morskiego autorstwa inż. arch. Stanisława Filipkowskiego dołączono wizualizację, w której uwzględniono Bazylikę Morską jako południowe zamknięcie placu Forum. Ostatecznie nie doszło do jego zatwierdzenia, ponieważ wszystkie prace zostały przerwane z powodu wybuchu wojny.

W powojennych planach nie było już miejsca na Bazylikę Morską. W 1945 roku skupiono się głównie na odbudowie infrastruktury portowej i innych podjętych wcześniej inwestycji. Dzisiaj na szczycie Kamiennej Góry znajduje się krzyż symbolizujący Bazylikę Morską, która miała znajdować się w tym miejscu.

Joanna Mróz

Wybrana bibliografia:

A. Gromnicka, Wokół projektu Bazyliki Morskiej w Gdyni – dyskusje i polemiki, [w:] Polska nad Bałtykiem, Gdańsk 2012.

B. Mikołajczuk, Niezwykłe pamiątki znad morza,

https://muzeumgdynia.pl/2020/08/niezwykle-pamiatki-znad-morza/, dostęp: 7.07.2022.

Bazylika Morska w Gdyni, „Wielkopolska Ilustracja”, nr 20, 1930.

Bazylika Morska w Gdyni, Towarzystwo Budowy Rzym.-Kat. Bazyliki Morskiej, Gdynia 1934.

H. Chudziński, Forum i Bazylika, Kurier Bałtycki, Gdynia 1938.

M. Sołtysik, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego urbanistyka i architektura, Warszawa 1993.

W. Sobecka, Gdynia niezbudowana. Najciekawsze konkursy i projekty, [maszynopis pracy magisterskiej], Gdańsk: Uniwersytet Gdański 2020.

Wyniki konkursu na projekt Bazyliki Morskiej w Gdyni, „Kurier Warszawski”, nr 179, 1.07.1933.