Ze względu na zamknięty charakter kompleksów wojskowych w Gdyni oraz stopień zachowania dokumentacji archiwalnej, temat budownictwa Marynarki Wojennej okresu międzywojennego jest stosunkowo słabo zbadany, pomijany bądź traktowany marginalnie. W tym kontekście wyróżnia się jedynie wąski wycinek tego zagadnienia w postaci domów mieszkalnych Funduszu Kwaterunku Wojskowego i budynków zaprojektowanych przez architekta Mariana Lalewicza, których tematyka była niejednokrotnie opisywana w publikacjach. Niniejszy tekst, który być może zaowocuje dłuższą serią artykułów, jest próbą przybliżenia wybranych aspektów funkcjonowania bazy Marynarki Wojennej w Gdyni przez pryzmat jej architektury.

Początki budowy portu wojennego w Gdyni

Pierwszy w okresie międzywojennym port dla polskiej floty morskiej zorganizowano już w 1920 roku w Pucku na bazie istniejącego basenu po dawnym porcie rybackim o wymiarach 60 x 40 metrów. Jego wielkość sprawiła, że okazał się niedostatecznym zarówno w obliczu planów rozwoju Marynarki Wojennej, jak i jej bieżącego zapotrzebowania, w wyniku czego był jedynie tymczasowym rozwiązaniem. W tym samym roku podjęto prace studyjne nad możliwością budowy dużego portu na polskim wybrzeżu, którego długość wtedy wynosiła zaledwie niecałe 150 km. Spośród kilku rozważanych koncepcji wybrano miejsce pomiędzy wsiami Gdynią i Oksywiem. Realizację rozpoczęto wiosną 1921 roku budową Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków, w miejscu dzisiejszego Mola Węglowego. Konstrukcja portu tymczasowego była stosunkowo prosta i składała się z dwóch drewnianych nabrzeży (wypełnionych kamieniami) o długości 550 m i 170 m, ustawionych prostopadle do siebie na planie litery „L”. W związku z dalszą rozbudową portu, Tymczasowy Port Wojenny przestał istnieć – w tym miejscu wybudowano Molo Węglowe.

Docelowo bazę Marynarki Wojennej zdecydowano zbudować w północnej części projektowanego portu, w bezpośredniej bliskości Oksywia. Pierwszy basen portu wojennego o wymiarach 310 x 300 m – tzw. Basen Północny – zaczął powstawać już w 1925 roku. Wraz z początkowym etapem budowy portu wojennego (lata 1925-1927), w bezpośrednim sąsiedztwie Basenu Północnego zaczęto wznosić niezbędną do prawidłowego funkcjonowania bazy morskiej, infrastrukturę, tj. warsztaty portowe, składnicę amunicyjną czy składnicę broni podwodnej, która zostanie szerzej opisana w niniejszym tekście, wraz z innymi obiektami o pokrewnej funkcji, wybudowanymi w nieco późniejszym okresie.

Pierwsza składnica broni podwodnej

Pierwszą improwizowaną składnicę broni podwodnej w gdyńskim porcie wojennym wybudowano w 1926 roku około 400 m na północ od Basenu Północnego, pomiędzy Warsztatami Portowymi Marynarki Wojennej a improwizowaną składnicą amunicyjną (dokładna lokalizacja: 54°32’48.01″N, 18°33’20.15″E). Składała się ona z trzech hal magazynowych z blachy falistej oraz tzw. „pruskiego muru” o łącznej kubaturze 2978 m³. Budynki połączono z pozostałą infrastrukturą portu za pomocą torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm. Pierwszą składnicę zbudowano głównie z myślą o składowaniu torped okrętowych 1904T, 1911V i 1919V kalibru 450 mm, jakie były używane na torpedowcach oraz min morskich wz. 08. Obiekty składnicy nie zachowały się do dnia dzisiejszego, gdyż zostały rozebrane w trakcie okupacji niemieckiej, w ramach budowy doświadczalnego ośrodka torpedowego TVA „Oxhoft”.

Armata uniwersalna B-34U na stanowisku ogniowym na jednej z dwóch polskich baterii (BAS), które były uzbrojone w tego typu armaty, kopia cyfrowa, 1957-1974Plan Portu Wojennego w Gdyni-Oksywiu, budynki improwizowanej składnicy broni podwodnej oznaczono numerami 5,6 i 7, 1931, akta Kierownictwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego)., fot. nieznany (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Jedna z trzech hal magazynowych improwizowanej składnicy broni podwodnej, druga połowa lat dwudziestych XX wieku, fot. Roman Morawski (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. HM/R-fot/II/623).

W dolnej części zdjęcia widoczna jest największa z 3 hal magazynowych improwizowanej składnicy broni podwodnej, dalej widoczne Warsztaty Portowe MW, nowo wybudowany magazyn zaopatrzenia okrętowego oraz budowa kolejnego magazynu zaopatrzenia okrętowego i akumulatorni, fot. nieznany, 1929 (ze zbiorów autora).

W związku z planami rozbudowy floty, w tym m.in. zakupem trzech pierwszych okrętów podwodnych OORP „Wilk”, „Ryś” i „Żbik” we francuskiej stoczni w Hawrze oraz zakupem torped okrętowych 1923D i 1924V kal. 550 mm, w 1929 roku wybudowano murowany budynek składów i warsztatów torped (torpedownię) w gdyńskim porcie wojennym. Obiekt wzniesiono na planie odwróconej litery „L” o wymiarach 54 x 31 m i zlokalizowano w pierwszej linii zabudowy od strony Basenu Północnego. Dłuższe skrzydło budynku mieściło główne pomieszczenie magazynowe dla torped o wymiarach 43,1 x 18,5 m, przez środek którego poprowadzono dwie linie torów wąskotorowych o rozstawie 600 m, które łączyły obiekt z pozostałą infrastrukturą portu. Na parterze dwukondygnacyjnego narożnika budowli zlokalizowano warsztat torped, zaś na piętrze składy części zapasowych, skład narzędzi, biuro kierownika torpedowni oraz kancelarię. Ponadto w budynku znajdowała się sprężarnia i transformatorownia, zaś w piwnicy urządzono kotłownię oraz skład węgla. Okna doświetlające pomieszczenie magazynu torped tworzyły wyrazisty rytm, który był kluczowym elementem kompozycji elewacji od strony basenu portowego. Wysokie i wąskie przeszklenia rozmieszczono w płytkich wnękach, w regularnych odstępach, co nadało fasadzie powtarzalność i rytmiczność, typowe dla budynków wybudowanych w porcie wojennym w tym okresie tj. akumulatorni czy kuźni i kotlarni Warsztatów Portowych Marynarki Wojennej. Projekt budynku opracował inż. arch. Zilberberg (imię nieznane). Torpedy wewnątrz obiektu składowano na specjalnych stelażach, wykonanych z ceowników i kątowników łączonych śrubami.

Projekt magazynu i warsztatów torped w Gdyni (docelowo wybudowano ponad dwa razy większe pomieszczenie magazynowe dla torped, względem powyższego projektu tzn. o szerokości 18,5 m, zamiast 9 m), 1929, akta Kierownictwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego).

W latach 1938-1939 torpedownię rozbudowano do planu prostokąta o wymiarach 57 x 31 m. Powiększeniu uległa część warsztatowa oraz administracyjno-biurowa. Obiekt zachował się do dzisiaj i jest dalej używany przez wojsko. Niestety ze względu na brak ochrony konserwatorskiej, torpedowni grozi wyburzenie w najbliższych latach – taki los spotkał m.in. wyburzoną w 2012 roku akumulatornię z 1929 roku, która była zlokalizowana w tej samej linii zabudowy, co omawiany obiekt.

Torpedownia po rozbudowie, 1939, akta Dowództwa Marynarki Wojennej (ze zbiorów Archiwum Wojskowego w Gdyni).

Torpedownia w końcowym etapie budowy podczas uroczystości pogrzebowych kpt. L. Idzikowskiego, fot. nieznany, 1929 (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego).

Widok na Basen Północny, między kontrtorpedowcami ORP „Wicher” i ORP „Burza” widoczny budynek torpedowni przed rozbudową, fot. nieznany, 1934 (ze zbiorów autora).

Torpedownia współcześnie, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Torpedownia współcześnie, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Wraz z rozbudową torpedowni na przełomie 1938 i 1939 roku, wzniesiono również drugi magazyn torped, który zlokalizowano 30 metrów dalej w kierunku zachodnim. Budynek wzniesiono na planie pogrubionej litery „T” o wymiarach 37,3 x 30,3 m. Główne pomieszczenie magazynowe dla torped miało wymiary 21,8 x 19,5 m, a w jego wnętrzu ustawiono 10 stelaży do składowania torped i poprowadzono trzy linie torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm, przechodzące na wylot przez hale. W południowej części budynku znajdował się dwukondygnacyjny korpus, w którego parterze mieścił się magazyn ogólny o wymiarach 29,5 x 10,6 m, przez który poprowadzono na wylot jedną linię torów wąskotorowych o rozstawie 600 mm. Na piętrze zaś zlokalizowano pomieszczenia administracyjno-biurowe. Budynek został zaprojektowany w 1938 roku przez inż. arch. Stanisława Garlińskiego. Obiekt zachował się do dzisiaj i nadal jest używany przez wojsko w swojej pierwotnej funkcji.

Projekt magazynu torped w porcie wojennym w Gdyni, 1938, akta Kierownictwa Marynarki Wojenne (ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego).

Magazyn torped we wrześniu 1939 roku, na pierwszym planie widoczny fragment Pomnika Bitwy pod Oliwą, fot. nieznany, 1939 (ze zbiorów autora).

Zgodnie z treścią zachowanych akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w trakcie opracowywania założeń rozwoju floty ustalono, że w warunkach pokojowych, ze względów bezpieczeństwa, nie na wszystkich okrętach można składować cały pierwszy zapas torped. Ponadto dla wszystkich okrętów przewidziano zapas bezpieczeństwa stanowiący 20% jednego zapasu. Dla okrętów podwodnych i planowanych do zakupu ścigaczy torpedowych przeznaczono trzy zapasy torped, natomiast dla kontrtorpedowców oraz pozostałych jednostek – dwa zapasy. Magazyny torped w gdyńskim porcie wojennym przeznaczono do składowania uzupełnienia pierwszego zapasu i zapasu bezpieczeństwa dla okrętów podwodnych. Resztę torped planowano składować w Centralnej Składnicy Marynarki Wojennej w Modlinie, którą przeznaczono do składowania ⅓ drugiego zapasu torped dla okrętów podwodnych oraz w Helu – wszystkie trzy zapasy torped dla ścigaczy, ⅔ drugiego zapasu torped dla okrętów podwodnych oraz drugi zapas dla kontrtorpedowców[1]. Oksywska składnica torped podlegała bezpośrednio pod Służbę Broni Podwodnej Komendy Portu Wojennego Gdynia, a we wrześniu 1939 roku jej kierownikiem był por. mar. Jerzy Pieńkowski.

Przedwojenna lampa oświetleniowa z 1929 roku, znajdująca się przy składzie torped. W bezpośrednim sąsiedztwie Basenu Północnego zachowało się 11 takich lamp. Zdaniem autora one również niezwłocznie powinny zostać objęte ochroną prawną, fot. Kamil Sarapuk, 2023 (ze zbiorów autora).

Zakończenie

Niestety wobec braku powszechnej świadomości o wartości historycznej przedwojennej zabudowy portu wojennego w Gdyni-Oksywiu oraz braku jakichkolwiek form jej prawnej ochrony, los dwóch zachowanych budynków przedwojennej składnicy torped jest niepewny. Zdaniem autora niniejszego tekstu należy podjąć jak najszybciej wszelkie możliwe działania celem objęcia ochroną wszystkich przedwojennych budowli, których jest zdecydowanie więcej na terenie kompleksów Marynarki Wojennej w Gdyni. Tego typu miejsca coraz częściej padają ofiarami bezsensownej rozbiórki, w przeciągu ostatnich 15 lat podobny los spotkał m.in. akumulatornię, czy jeden z przedwojennych magazynów amunicyjnych w Wąwozie Ostrowickim.

Kamil Sarapuk

[1] Więcej patrz: K. Sarapuk, Magazyny torped R.U. Hel, [w:] „Morze Statki Okręty nr 7-8/2020, 2020.

Po zakończeniu II wojny światowej Polska uzyskała dostęp do wybrzeża Morza Bałtyckiego o długości około 510 km. Była to ponad 3,5 razy większa wartość w stosunku do długości linii brzegowej II Rzeczypospolitej w latach 1920–1939. W obliczu doświadczeń Marynarki Wojennej z walk w 1939 roku, duży ciężar powojennych koncepcji obrony wybrzeża skupił się na organizacji artylerii nadbrzeżnej. Do końca lat 50. dwudziestego wieku na odcinku Międzyzdroje – Gdańsk Stogi, wybudowano 11 czterodziałowych baterii uzbrojonych w armaty kalibru 152,4 mm (jedna bateria), 130 mm (osiem baterii) i 100 mm (dwie baterie), z czego dwie powstały w Gdyni: 11. Bateria Artylerii Stałej w Gdyni-Redłowie (pierwsza polska powojenna bateria nadbrzeżna, na początku funkcjonująca jako 1. Bateria 31. Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej) uzbrojona w armaty B-13 kal. 130 mm oraz lżejsza 28. Bateria Artylerii Stałej w Gdyni-Oksywiu uzbrojona w armaty B-34U kal. 100 mm.

Decyzja o budowie dwóch baterii kalibru 100 mm, oksywskiej 28. BAS i bliźniaczej 27. BAS, którą zlokalizowano w Helu, została podjęta przez ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. broni Władysława Korczyca 24 lutego 1950 roku. W systemie obrony wybrzeża lżejsze baterie miały pełnić rolę uzupełniającą względem baterii kalibru 130 mm, które stanowiły trzon polskiej powojennej artylerii nadbrzeżnej. Ich głównym zadaniem było zwalczanie lekkich okrętów, sił desantowych, a także lotnictwa nieprzyjaciela w rejonie akwenu Zatoki Gdańskiej oraz Puckiej, w związku z czym baterie były określane jako “przeciwkutrowe”, bądź “sztyletowe”.

Armata uniwersalna B-34U na stanowisku ogniowym na jednej z dwóch polskich baterii (BAS), które były uzbrojone w tego typu armaty, kopia cyfrowa, 1957-1974, fot. nieznany (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Na lokalizację baterii oksywskiej wybrano obszar o długiej historii wykorzystania militarnego – Cypel Oksywski. Już w okresie wczesnośredniowiecznym, znajdował się tam gród obronny.  W okresie międzywojennym ulokowano tu baterię nadbrzeżną, złożoną z dwóch dział kalibru 100 mm (kliknij by przejść do tekstu pt. Bateria nadbrzeżna „Canet” na Oksywiu na stronie Muzeum Miasta Gdyni), a w czasie okupacji niemieckiej dwie baterie przeciwlotnicze Marine Flak. Uzbrojenie 28. BAS stanowiły cztery armaty uniwersalne typu B-34U kalibru 100 mm o zasięgu maksymalnym do 22 kilometrów, zakupione w 1953 roku i dostarczone rok później. Prace przy budowie obiektów baterii rozpoczęto w 1955 roku. Na potrzeby powstającej jednostki wykonano cztery stanowiska ogniowe, połączone podziemną cienkościenną poterną komunikacyjną, schron centrali artyleryjskiej, główny punkt kierowania ogniem połączony ze schronem stanowiska dowodzenia, schron załogi oraz koszary. W ramach inwestycji zaadaptowano również inne, wybrane istniejące obiekty starszych baterii, w tym m.in. magazyn amunicyjny przedwojennej baterii Canet. Ponadto u podnóża Cypla Oksywskiego, na terenie Portu Wojennego Gdynia-Oksywie znajdowało się stanowisko reflektora, przy czym w przeciwieństwie do 27. BAS w Helu bateria nie otrzymała schronów dla reflektora i agregatu. Obiekty 28. BAS zostały wzniesione przez Szefostwo Inżynierii Marynarki Wojennej, w dużej mierze w oparciu o radzieckie projekty, co było powszechne przy budowie późniejszych Baterii Artylerii Stałej. Służba jednostki trwała ponad 17 lat, od 7 stycznia 1957 roku do 12 marca 1974 roku.

Plan rozmieszczenia obiektów 28. BAS: 1-4: stanowiska ogniowe (701-704), 5a: główny punkt kierowania ogniem (707), 5b: stanowisko dowodzenia (721), 6: centrala artyleryjska (705), 7: schron załogi (711), 8: stanowisko reflektora, 9: dwa przeznaczone do adaptacji przedwojenne schrony Baterii Canet – docelowo do pełnienia funkcji schronu amunicyjnego 28. BAS (713) przystosowano tylko jeden z nich, kopia cyfrowa, lata 50. dwudziestego wieku (ze zbiorów Oddziału Zamiejscowego w Gdyni Archiwum Wojskowego w Toruniu)

Fortyfikacje powstałe w ramach 28. BAS

Cztery stanowiska ogniowe (obiekty o numerach od 701 do 704) wzniesiono w 1955 roku w postaci ośmiokątnych fundamentów o szerokości około 6 metrów, otoczonych korytarzem szerokości 1,5 m tworzącym przedpiersie działobitni o wysokości 1,4 m, z dwoma wejściami do wnętrza korytarzy oraz dwoma otworami do podawania pocisków. W jego wnętrzu zlokalizowano nisze na podręczną amunicję oraz wnęki dla butli ze sprężonym powietrzem. Grubość stropu wynosiła 25 cm, zaś grubość ścian 30 cm. Stanowiska połączono podziemną poterną komunikacyjną, mającą formę łamanego korytarza o długości około 250 m, którego przebieg został dostosowany do istniejących wcześniej obiektów. Przy poternie utworzono sześć komór amunicyjnych (każda na 156 sztuk amunicji). Na ten sam cel przebudowano przedwojenny schron pogotowia Baterii Canet oraz schron kierowania ogniem niemieckiej Marine Flak Batterie “Oxhoft” (oba obiekty połączono z poterną). 150 metrów na północny-zachód od najbardziej wysuniętego na północ stanowiska ogniowego (obiekt numer 704) wzniesiono centralę artyleryjską (CA; obiekt numer 705). Obiekt był jednokondygnacyjnym schronem lekkiej konstrukcji o grubości ścian wynoszącej od 35 do 45 cm. Wewnątrz mieściły się między innymi pomieszczenie operacyjne (wyposażone w radzieckiej produkcji przelicznik artyleryjski CAS-4), filtrowentylacyjne i socjalne dla załogi, a także maszynownia oraz kotłownia. Podobnej konstrukcji schron wzniesiono na „bliźniaczej” 27. Baterii Artylerii Stałej w Helu (obiekt numer 1005). Około 150 metrów na północny-wschód od centrali artyleryjskiej, w 1956 roku zbudowano główny punkt kierowania ogniem (GPKO) ze stanowiskiem dowodzenia (SD; obiekt numer 707/721). Podobnie jak schron CA, obiekt miał formę jednokondygnacyjnego schronu lekkiej konstrukcji o tej samej grubości ścian. Wewnątrz mieściły się między innymi pomieszczenie operacyjne, pomieszczenia załogi, urządzeń filtrowentylacyjnych, akumulatorów, radiostacji oraz kotłownia i maszynownia. Na stropie wzniesiono żelbetową kopułę obserwacyjną, mieszczącą dalocelownik WBK-1, zaś sam schron został połączony podziemną poterną z wysuniętym do krawędzi klifu stanowiskiem dalmierza stereoskopowego typu DM-4 o czterometrowej bazie optycznej. Około 200 m na południe od GPKO z SD, wybudowano schron załogi (obiekt numer 711) dla 20 osób. Podobnie jak w przypadku pozostałych schronów 28. BAS miał cienkościenną konstrukcję. Grubość ścian oraz stropu wynosiła od 35 do maksymalnie 45 cm. Wewnątrz schronu znajdowały się pomieszczenia dla załogi, dla urządzeń filtrowentylacyjnych, kotłownia, umywalnia oraz kuchnia. Ponadto na potrzeby 28. BAS wykorzystywano również istniejące obiekty. Do adaptacji na schrony amunicyjne przewidziano między innymi dwa schrony amunicyjne dawnej Baterii “Canet”, znajdujące się w jarze przyległym do Cypla Oksywskiego. Ze względu na zniszczenie w trakcie walk we wrześniu 1939 roku jednego ze schronów (dawny schron na pociski Baterii “Canet”), docelowo przystosowano jedynie dawny schron na ładunki, który otrzymał numer 713. W ramach adaptacji obiekt doposażono między innymi w stelaże na amunicję oraz zamurowano wąski korytarz powietrzny z jednej strony. Wymieniono również drzwi oraz inne elementy metalowe. Na potrzeby 28. BAS zaadaptowano także przedwojenny wyciąg amunicyjny, służący do transportu amunicji po zboczu jaru.

Dalmierz stereoskopowy o czterometrowej bazie optycznej typu DM-4 na głównym punkcie kierowania ogniem 28. BAS, kopia cyfrowa, 1955-1977, fot. nieznany (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

28. BAS obecnie

Dzisiejszy stan zachowania obiektów pozostawia wiele do życzenia. Większość obiektów znajduje się na zamkniętym terenie wojskowym, aczkolwiek stan ogrodzenia, brak nadzoru oraz jakiegokolwiek zainteresowania tym obszarem ze strony Marynarki Wojennej prowadzi do regularnych dewastacji i zaśmieceń. Dawne schrony 28. BAS były również elementem zainteresowania lokalnych zbieraczy złomu, przez co wszystkie obiekty w większości pozbawione są metalowego wyposażenia (na początku dwudziestego pierwszego wieku stan zachowania wyposażenia był bardzo dobry). Czynnikiem działającym na niekorzyść jest również ekspansja pobliskiego Cmentarza Marynarki Wojennej, która już w 1997 roku doprowadziła do “wchłonięcia” schronu centrali artyleryjskiej (obecnie obiekt jest obudowany kolumbarium z urnami, przez co jakikolwiek dostęp do niego jest niemożliwy). Pozostałe zachowane obiekty znajdujące się na terenie cmentarza są sukcesywnie zasypywane (jak na przykład stanowisko ogniowe nr 4 – obiekt numer 704) oraz zamurowywane (jak na przykład schron załogi – obiekt numer 711), bądź GPKO z SD (obiekt numer 707/721). O ile obiekty położone na terenie wojskowym (obiekty numer 701-703, 713) nie są zagrożone w najbliższym czasie rozbiórką, przyszłość schronów położonych na terenie cmentarza zdaje się być niepewna pod tym kątem. Najprawdopodobniej w najbliższym czasie należy spodziewać się rozbiórki schronu załogi (obiekt numer 711), do którego zabezpieczono w ostatnim czasie wejście oraz wykarczowano dużą część bezpośrednio sąsiadującego lasu.

Kamil Sarapuk

Stanowisko ogniowe nr 2 (702), 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Wejście do cienkościennej poterny podziemnej łączącej stanowiska ogniowe, 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Żelbetowa kopuła obserwacyjna głównego punktu kierowania ogniem (707), będąca stanowiskiem dalocelownika typu WBK-1, 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Stanowisko dalmierza DM-4 na głównym punkcie kierowania ogniem (707), 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Wejście do schronu stanowiska dowodzenia (721) – widok współczesny. Widoczne pozostałości oryginalnego kamuflażu oraz numer obiektu, 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Zamurowane wejście do schronu załogi (711), , 2023, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

W wyniku postanowień traktatu wersalskiego, Polska otrzymała odcinek wybrzeża o długości 144 km, licząc obrys Mierzei Helskiej. Pomimo że Marynarka Wojenna formalnie „na papierze” istniała już od 28 listopada 1918 roku, początkowo nie posiadała żadnej jednostki ani bazy morskiej. Już w czerwcu 1920 roku inż. Tadeusz Wenda wspominał w swoim sprawozdaniu z oględzin wybrzeża: „(…) najdogodniejszym miejscem do budowy portu wojennego (jak również w razie potrzeby handlowego) jest Gdynia, a właściwie nizina między Gdynią a Oksywą, położoną w odległości 16 km od Nowego Portu w Gdańsku”, a w 1921 roku rozpoczęto budowę tymczasowego portu wojennego w Gdyni. W 1926 roku baza floty w Gdyni całkowicie przejęła główne funkcje portu w Pucku.

Główna baza Polskiej Marynarki Wojennej stopniowo się rozwijała, lecz – jak pisał kpt. mar. Heliodor Laskowski – „(…) baza służy dla floty, a nie flota dla bazy”, dlatego w latach dwudziestych powstały pierwsze koncepcje ufortyfikowania Gdyni. Początkowo istniały one tylko w postaci planów. Pod koniec 1928 roku zlikwidowano Dowództwo Obszaru Warownego Gdynia, powołując w powstałym miejscu Kierownictwo Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego, a od 1 sierpnia 1931 roku Szefostwo Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego, które było odpowiedzialne za realizację większości inwestycji fortyfikacyjnych w Gdyni. Pierwszą taką zrealizowaną inwestycją była budowa dwudziałowej baterii nadbrzeżnej na Cyplu Oksywskim, której uzbrojenie stanowiły francuskie armaty Canet wz. 91/92 kal. 100 mm. W późniejszym czasie rozpoczęto budowę w pierścieniu wokół miasta czterech baterii przeciwlotniczych, które do września 1939 roku stanowiły trzon obrony Gdyni.

Powstanie 1. Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej

W latach 20. temat obrony przeciwlotniczej polskiego wybrzeża był rozważany w wielu projektach. Niestety z powodu braku środków finansowych, żaden z nich nie został nigdy zrealizowany. Powstanie w latach 30. dwóch morskich dywizjonów artylerii przeciwlotniczej (1. MDAPlot w Gdyni i 2. MDAPlot w Helu), możemy zawdzięczać chęci wykorzystania 14 francuskich armat Schneider wz. 22/24 kalibru 75 mm, zakupionych przez Marynarkę Wojenną w 1925 r. na potrzeby uzbrojenia torpedowców, które ostatecznie uzbrojono w armaty Schneider wz. 97 kal. 75 mm na podstawie morskiej. Pierwotnie 8 z zakupionych dział planowano ustawić na stojącym w gdyńskim porcie wojennym dawnym krążowniku pancernopokładowym, pełniącym funkcje hulku szkolnego ORP “Bałtyk” (po 4 działa na dziobie i na rufie), tworząc tym samym stacjonarną baterię przeciwlotniczą obrony portu. Jednak ustawienie armat w jednym miejscu pozbawiłoby pozostałe obszary Gdyni jakiejkolwiek obrony przeciwlotniczej. Poza tym, tego rodzaju „pływającą baterię” łatwo było wyeliminować z walki, zatapiając okręt celnym zbombardowaniem lub ostrzałem artyleryjskim. Dlatego ostatecznie zdecydowano się ustawić działa na lądzie, przeznaczając do obrony Gdyni 8 armat. Pozostałe 6 armat wykorzystano później do obrony budującej się bazy morskiej na Helu.

Za początek gdyńskiej obrony przeciwlotniczej, można uznać utworzenie z dniem 26 października 1931 roku kadry 9. Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej (9. DAP). Jego dowództwo mieściło się wówczas w małym drewnianym baraku zlokalizowanym naprzeciwko gmachu Dowództwa Floty, a pierwszym dowódcą dywizjonu został mjr. art. Leon Przybytko. Na początku 1933 roku dowództwo kadry 9. DAP przeniesiono do willi “Admirał”, znajdującej się na zapleczu domu oficerskiego przy ul. 10 Lutego 29. W lutym 1933 roku kadrę 9. DAP, przemianowano na Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej (MDAPlot). MDAPlot podlegał pod względem organizacyjnym bezpośrednio pod Kierownictwo Marynarki Wojennej, lecz biorąc pod uwagę obsadę oraz wyszkolenie załóg – pod Wojska Lądowe. Wraz z powstaniem 2. Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej w Helu, Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej w Gdyni przemianowano na 1. Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej. 1 kwietnia 1938 roku decyzją ministra spraw wojskowych 1. MDAPlot został w pełni wcielony do Marynarki Wojennej oraz opracowano dla niego nową strukturę organizacyjną.

Budowa baterii

W 1932 roku rozpoczęto budowę 4 baterii przeciwlotniczych:
– 1. bateria w dzielnicy Oksywie w bezpośrednim sąsiedztwie głównej składnicy amunicyjnej Marynarki Wojennej w Wąwozie Ostrowickim,
– 2. bateria w dzielnicy Redłowo w bezpośrednim sąsiedztwie folwarku „Redłowo”,
– 3. bateria w dzielnicy Grabówek na wzniesieniu zwanym górą św. Bernarda,
– 4. bateria w Pogórzu.
Ze względu na lokalizację dwie baterie (Baterie nr 1 i 2) oraz w pewnym sektorze trzecia bateria (Bateria nr 3) miały służyć jako lekkie baterie nadbrzeżne. Ponadto wszystkie cztery baterie mogły prowadzić ogień do celów lądowych.

Dla każdej baterii wybudowano dwa stanowiska ogniowe, dwukomorowy schron amunicyjny oraz koszary (wyjątek stanowi 2. Bateria – w Redłowie, dla której nie wybudowano schronu amunicyjnego, a na koszary zaadaptowano pobliskie zabudowania dawnego folwarku wykupionego w 1932 roku przez Marynarkę Wojenną). Projekt stanowisk ogniowych oraz schronu amunicyjnego został opracowany w Szefostwie Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego, zaś projekt koszar oraz dróg dojazdowych opracowało Szefostwo Budownictwa Wybrzeża Morskiego. Prace budowlane wykonała firma W. Paszkowski, F. Próchnicki i S-ka.

W 1933 roku przystąpiono do budowy koszar centralnych oraz garaży dla Morskiej Kompanii Reflektorów Przeciwlotniczych (podporządkowanej dowódcy 1. MDAPlot), które zlokalizowano w pobliżu granicy Obłuża i Oksywia, obok osiedla bloków mieszkalnych Paged (przy obecnej ul. Benisławskiego). Za opracowanie ich projektu odpowiadało Szefostwo Budownictwa Wybrzeża Morskiego.

Według mjr. Stanisława Krzywobłockiego, latem 1938 roku planowano sformować półstałą 5. baterię uzbrojoną w cztery plutony po dwa działa Bofors wz. 36 kal. 40 mm. Prawdopodobnie w tym samym czasie również planowano budowę schronu dla punktu obserwacyjnego, centrali strzelniczej, telefonicznej, radiostacji oraz posterunku dla planowanego plutonu dozorowania przeciwlotniczego. Schron planowano zlokalizować na Oksywiu, w miejscu gdzie znajdowała się drewniana wieża punktu obserwacyjnego dywizjonu. Za opracowanie projektu konstrukcyjno-budowlanego odpowiedzialne było Szefostwo Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego, plan ten jednak nie został urzeczywistniony.

Uzbrojenie i wyposażenie baterii

Główne uzbrojenie 1. MDAPlot stanowiło osiem uniwersalnych armat przeciwlotniczych produkcji francuskiej Schneider wz. 22/24 kalibru 75 mm. Długość lufy wynosiła 50 kalibrów, maksymalna donośność pozioma 14 600 m, zaś pionowa 6000–8000 m, przy czym skuteczna donośność pocisków wynosiła: 8 500 m – pozioma, 5 000 m – pionowa. Prędkość początkowa pocisku wynosiła 850 m/s przy szybkostrzelności teoretycznej 15 strzałów i praktycznej osiem strzałów na minutę. Za obsługę dział na każdej baterii odpowiadała linia ogniowa składająca się z dwóch działonów liczących łącznie osiem osób. Za obsługę przyrządów kierowania ogniem odpowiadała drużyna pomiarowa. W skład urządzeń kierowniczych wchodził: dalmierz stereoskopowy o bazie 3 metrów, szybkościomierz, odległownica oraz luneta obserwacyjna. Ustawione były w zagłębieniach terenowych chronionych faszyną w odległości ok. 30 m za stanowiskami. W lipcu 1933 roku przeprowadzono na 1. baterii próby przeciwlotniczego aparatu centralnego PZO-Lev, które zakończyły się pomyślnie. W późniejszym czasie planowano zastąpić istniejący system kierowania ogniem (degradując go do roli zastępczego), wprowadzając na stan każdej baterii przyrząd centralny PZO-Lev. Dopiero na wiosnę 1939 roku na 1. MDAPlot otrzymał jeden egzemplarz, który ustawiony został na 1. baterii.

Armata przeciwlotnicza produkcji francuskiej Schneider wz. 22/24 kalibru 75 mm, materiał ze zbiorów:  CWR/Stowarzyszenie Wiatr od Morza

Opis obiektów

Stanowiska ogniowe miały formę okrągłych betonowych fundamentów z kanałem technicznym, otoczonych wysokim na 1,2 metra przedpiersiem o kształcie nieregularnego sześciokąta. W przedpiersiu ukrytych było siedem nisz amunicyjnych o wymiarach 1,7 x 1,15 metra, z których jedna była przeznaczona dla zapalników. Nisze dla zapalników oznaczane były literą „Z” w trójkącie malowaną na przedpiersiu nad daną niszą. Doskonale jest to widoczne na archiwalnych zdjęciach wykonanych zaraz po zajęciu Gdyni. Można wyróżnić dwie odmiany stanowisk: pierwsza w 1. baterii (z parapetem nad niszami), druga w 2. baterii (bez parapetu), w przypadku 3. i 4. baterii brak dokumentacji zdjęciowej nie pozwala na precyzyjne określenie wyglądu SO. Działobitnie były wyposażone w rozkładane kopuły maskujące wykonane z blachy. Odległość między stanowiskami ogniowymi baterii wynosiła około 30 m.

Uproszczona wizualizacja stanowiska ogniowego baterii przeciwlotniczej 1. MDAPlot rys. Kamil Sarapuk, 2023

Stanowisko 2. Baterii „Redłowo” po zajęciu przez Niemców. W tle zabudowania dawnego folwarku służące za koszary, 1939, (ze zbiorów autora)

Na każdej baterii wybudowany został również schron amunicyjny konstrukcji żelbetowej na 500 pocisków. Obiekt był w taki sposób wkomponowywany w teren, aby widoczna była jedynie elewacja wejściowa. Wejście prowadziło do przedsionka, z którego można było przejść do dwóch komór amunicyjnych. W przedsionku o wymiarach 9,9 x 1 metr mieściły się 4 wnęki amunicyjne, położone symetrycznie po dwie z każdej strony wejścia. Dwie komory amunicyjne o wymiarach 3,8 x 3,8 metra były ograniczone ścianami wewnętrznymi o zmiennej grubości 1 – 0,15 metra. Obiekt izolowany był poprzez wąski korytarz powietrzny o szerokości 0,6 metra. Grubość ścian zewnętrznych oraz stropu schronu wynosiła 1 metr. Oświetlenie schronu stanowiły cztery lampy, umieszczone w otworach ściany dzielącej przedsionek i komory amunicyjne magazynu.

Schron amunicyjny 4. Baterii, 2022, fot. Kamil Sarapuk (ze zbiorów autora)

Każda bateria (pomijając 2. baterię „Redłowo”) otrzymała również koszary na 100 osób, składające się z dwóch budynków: właściwy o kubaturze 1982 m² oraz gospodarczy o kubaturze 1061 m². Pierwszy właściwy budynek koszarowy mieścił salę żołnierską, kancelarię, pokój szefa, pokój dla starszych podoficerów, magazyn podręczny, ustęp oraz umywalnię z natryskami. Drugi gospodarczy budynek mieścił kuchnię, jadalnię, magazyn oraz dwa pokoje oficerskie.

Stan zachowania i dostępność obiektów

Do dziś stanowiska ogniowe zachowały się jedynie na 1. baterii „Wąwóz Ostrowicki”, pozostając jednak całkowicie niedostępne ze względu na położenie w jednostce wojskowej. Jedno ze stanowisk zostało wyremontowane oraz zaopatrzone w tablicę informacyjną. Schrony amunicyjne zachowały się we wszystkich bateriach 1. MDAPlot, za wyjątkiem 2. baterii „Redłowo”, która takowego w ogóle nie posiadała. Warty podkreślenia jest doskonały stan zachowania schronu amunicyjnego 1. baterii „Wąwóz Ostrowicki”, który niestety, podobnie jak stanowiska ogniowe jest niedostępny. Ze wszystkich zachowanych obiektów fortyfikacyjnych czterech baterii, ogólnodostępny jest jedynie schron amunicyjny 3. baterii „Grabówek”. Zaś koszary zachowały się jedynie na terenie 1. baterii „Wąwóz Ostrowicki”. W miejscu dawnych koszar centralnych oraz garaży Morskiej Kompanii Reflektorów Przeciwlotniczych znajduje się obecnie osiedle Komandorskie Wzgórze.

Kamil Sarapuk